بينش تراژيک و اِشيل، خسرو يزداني، درآمدي بر سخنراني در پاريس

[بينش تراژيک و اِشيل، سخنراني فلسفي خسرو يزداني در پاريس]

اينجا سخن از بينش تراژيک و چيستی آن به ميان خواهم آورد و خواهم کوشيد آنرا در دل تراژدی اشيل به جستار کشم و بکاوم. دو تراژدی از اِشيل برميگزينم که به باور من يکی در برابر آنديگری می ايستد .

نخستين پارسيان است : کهنترين تراژدی ای که به دست امروزيان افتاده است (تاريخ نمايش ۴۷٢ پيش از عيسا) . دومين تراژدی اورسته است که فرجامين تراژدی اِشيل می باشد (تاريخ نمايش ٤٥٨ پيش از عيسا). از آنجا که در گزارش (تفسير) من، کانون تراژدی اِشيل نه آدمی که خدايان می باشند، پس بيشتر بايد بکوشم و آفرينش دينی – اخلاقی اِشيل را نشان دهم. به باور من در اين دو تراژدی با دو گونه از خدايان روبرو می شويم که در نخستين، خدايان رشک ورز، تبهگِن، پليد و مرگ آفرينند. آدمی را چونان تخته سنگ سيزيف بالا برده و از چکاد به مغاک فرومی افکنند و از اين کار خود دلشادند؛ و آدمی کاری بجز تاب آوردن سرنوشت دهشتناک نميتواند كرد . در دومى خدايان دادورز و سامان خواه فرمان ميرانند. در تراژدی پارسيان دوگونه بينش دربرابر هم می ايستند؛ بينشی که از همان سرودِ يکِ اوديسه ونيز نزد هزيود و پيندار و بويژه سولون بخود ريخت داده و ميتوان آنرا زنجيره ی سولونیِ انگيزه و انگيختار(علت و معلول) خواند که اوبريس و اندازه دری و ايرنگ (خطا) آدمی را بنياد ميگذارد و بدنبال خود آته را کارى وپويا(فعال) ميسازد و جانگدازه (فاجعه) بارمی آورد؛ و آدمی سزاوار پادافره ای است که می بيند. در اين بينش که اندکی آزادی به آدمی داده شده تا برگزيند و بيانجامد، پس آهنگ(تصميم) از آن ِ آدمی ميشود و او پاسخگوی کردار خود ميشود. پس چارپايه ی آزادی – گزينش – پاسخگويی و سزاواری ِ پاداش و پادافره را به دنبال مياورد. بينش هميستار بينش تراژيك ايليادى است كه بر آن خدايان رشك ورز و ويرانساز شهرها فرمان ميرانند.
در سرود نخست اديسه، اجيست ، به هشدارباش و گوشزدهای خدايان گوش فرانداد و به راهی رفت كه پاسخگوی کردار خود شده و پادافره ای سنگين پرداخت که همانا مرگ او بود. بوارونه، آنی که از آغاز به گوشزدها و هشدارهای خدايان سرفرود می آورد اوليس است که يکسره به پس رنجهای فراوان ، فرزانه تر ازپيش به خانه و کاشانه و شهر و شاهی بازمی آيد.
درباره ى پارسيان بسيارى از يونان شناسان برآنند که خشايارشا اندازه دری کرده و سرپيچى او از خدايان، بويژه خواستِ افکندن ِ يوغ به گردن دريا(پوزئيدن) و خود بزرگ بينی و بی خردی، انگيزه ى اين همه بدبختی شد که بر سر پارسيان آمد . پس آنچه بر سر خشايارشا و سپاه ايران می آيد پادافره ايست از سوی خدايان که آنان سزاوارش هستند؛ پس در چارچوبِ داد بايد ارزيابی شود. سخن داريوش هم به گونه ای اين بينش را نمايندگی می کند و يا به اين بينش نزديک است . در حاليکه درسخن آتوسا، پيک، خشايارشا و بسيارجاها درآواز کُر، بوارونه، ما نه با خدايان دادورز که با خدايان رشک ورز و تبهگن روبرو هستيم؛ و اين آته است که خشايارشا را بسوی تور و تله می کشاند و اندازه دری و پيمان شكنى ِ او خود فريب آته است . او با سر خود نمی انديشد و با سر خود آهنگ (قصد) نمی کند، که بوارونه آته است که بر او درآمده و بر آهنگ او فرمان ميراند. اينجا دو بينشی که ميان مردم يونان درگير بوده، دردل نمايش خود را مينماياند و درپايان اين باورکهن است که بر باورنوين می چربد : باوری که درايلياد آمده بود با خدايانی که چيستيکِ (problématique) دادورزی ندارند و به لاشخورانی ميمانند که تباهی و نابودی آدميان را دوست می دارند و از آن دلشاد ميشوند.
پارسيان سوگ آوازی است بلند برای آدميان در دل جهانی که خدايان تبهگن بر آن فرمان ميرانند و بينش تراژيک، دارا شدن اين دانايی است ؛ دانايی ای که بسيار دير بدست می آيد و بيشتر تلخی به بار می آورد تا فرجامى شادى آفرين و هايی (مثبت). نوشدارويی است به پس مرگ سهراب.
يونانيانی که بااين بينش بارآمده بودند مردمانی دلير و زنده دل بودند و به شور و شيدايی و زيبايی زندگانی باور داشتند، به همه ی تلخی ها و رنجهای آن آری می گفتند و پوچ بينی، نگاه آنان را فرمان نمی راند. بدبينی تراژيک هيچ پيوندی با پوچ بينی و پوچ گرايی نداشت . آنان چون مرگ را راستين و بزرگ و دردمند ميدانستند، به زندگی مهر ميورزيدند و آنرا بزرگ ميداشتند : بر پارسيان اين بينش تراژيک دامن گسترانده است.
بوارونه در اورسته ما با خدايانی روبرو می شويم که بغرنج و چيستيک دادورزی دارند : چه نزد خدايان المپ و چه خدايان زيرزمينی؛ کين ستانی يکسره در چارچوب دادورزی روی ميدهد. ديکه در برابر ديکه – آرس دربرابر آرس. ديگرسانی ِ برداشت و گزارش دو گروه از خدايان درباره ی دادورزی است که خود را می نماياند. اِشيل اين تريلوژی بزرگ را پرداخته و در آن بينش دينی – اخلاقی خود را به پخته ترين ريختی درآورده است. اِشيل باور دارد که بايد ازدلِ رنج گذشت و فرزانه شد؛ چيزی که اوديسه نيز به اين بينش نزديک است.
اِشيل به گونه ای ژرف باور به اين دارد که گناه را پشت در پشت، اين تبار است که ميپردازد. پدر اوديپ گناهی می کند و او و فرزندان اوديپ بهايش را می پردازند : "هفت در رويارويی تب" . و يا در اورسته همه ی آنانی را که در کاخ زيسته اند و ميزيند دربرميگيرد : پدر آگاممنون، كاكو(عمو)ى او، فرزندان اين دومی ، آگاممنون و همسرش و فرجامين کاکوزاده (پسرعمو). تراژدی همانا تراژدی کاخ است . گويا کاخ جاودانه يزش (قربانی) می کند. گويا کاخ به كشتارگاه دگر شده است . کاخ به هر رو سراسر آلوده است و بايد پالايش يابد، ولی آدمی توانايی اينکار ندارد و خود خدايان بايد به اين کار دست يازند.
ازآغاز، جام هستومندی (وجود) آدمی را دلهره لبالب ميسازد. زيرانداز مخملين و سرخی که زير پای آگاممنون افکنده شده و تا کاخ می رود برای من نشان از رود خونی است که از کاخ به بيرون روان است. در اين خون است که آگاممنون پابرهنه گام برميدارد و به سوی كشتارگاه ميرود؛ هرچه به کاخ نزديکتر ميشود، خون ِ زير پا گرمای خود را بيشتر به سهش (حس) می آورد.
او در دل کاخ است که يزش ميشود. همسر اوست كه او را مى كشدولى همسر او، تنها، دستى است كه پشتش ارينى ها هستند و كامه (اراده) ى آنان است كه دست كشنده را بالا مى برد و بر آگاممنون فرومى كوبد. فرمان ديگرى از سوى آپولون مى آيد و از زبان نهانگوى دلف به اورسته ميرسد كه مادر را بايد بكشد. او فرزندى است كه از براى كشتن مادر زاده شده است. او فرمان خداى دلف را بى آنكه دلش يكسره خرسند باشد بجاى مى آورد. اكنون از تبار آتريدها به پس آنهمه كشته و خون، تنها اورسته و الكتر زنده اند؛ پس يا تبار يكسره نابود ميشود و يا اورسته از خون و گناه پاك و پالوده مى شود و نيز كاخ از ارينى ها كه بر آن فرمان ميرانند رها ميشود. اِشيل اين كار را به دل شهر آتن مى كشاند و اورسته اى كه زين پيش در دل ستايشگاه دلف از سوى آ پولون پالايش يافته و از خون پالوده شده، به فرمان خود آ پولون به آتن مى آيد و در اينجاست كه داد گاهى ازآدميان (آرئوپاژ) بفرمان آتنا ريخت ميگيرد و به بغرنج اورسته رسيد گى ميكند. ارينى ها مرگ اورسته را ميخواهند، آپولون رهايى او را خواستاراست و پاسخگويى كشتاررا به دوش خود ميگيرد. آتنا نيز ازاورسته پشتيبانى مى كند. راى هاى دو سو برابر است و اورسته رهايى مى يابد. ولى ارينى ها اين برآيند و فرجام را نپذيرفته و مى خواهند آتن را ويران و آتنيان را نابود سازند و كين ستانى از اورسته را پى گيرند.
اينجاست كه ديگر هم اورسته و هم آ پولون از پيشنما (صحنه) رفته اند و درگيرى ِ دهشتناكى ميان آتنا و ارينى ها روى ميدهد كه در پهنه ى سخن است ولى ميتواند به كنش درآيد و يكسره سامان جهان را به آشفتگى و بيسامانى و مغاك فروغلتاند .
آتنا ميوه ى رنج فراوان شكافته شدن سرِ زئوس با تبر هفائيستوس است كه به جهان مى آيد؛ خردى است زئوسى و با بهايى سنگين و درد فراوان زاده شده است. او با نيرو و خرد خود و جداى از زئوس به كنش نمى پردازد؛ به گونه اى ميتوان گفت خرد و زور زئوس است كه به خود ريخت داده و در كالبد آتنا پديدار ميشود. آتنا از مغز زئوس بيرون آمده و خرد و زور و خشم زئوس را نيز دارد چرا كه بخشى از خود اوست. پس بيهوده نيست كه تنها او از سراچه ى آذرخش پدر آ گاه است . آتنا خود از سراچه ى فرمان زئوس زاده شده است. هم اينجاست كه از زئوس چونان نگاهبان انجمن سخن بميان مى آيد؛ درست كارى كه آتنا مى انجامد. او به سخن و خشنودسازى (اقناع) دست مى زند با آنكه از نابسنده بودن سخنِ تنها و انجمنِ تنها آگاه است. او تنها مى كوشد جنگ خانگى را از شهر دور كرده و آنرا به سوى بيرون راهبرى كند. انجمن آدميان در شهر، نه جايى كه گراميداشت نباشد ميتواند به خود هستينه دهد و نه جايى كه هيچ ترسى فرمان نراند. بى گراميداشت، خودكامگى پديدار ميشود و در نبود بيم ، بى سالارى و بى سرورى (آنارشى) خود را مى گستراند و بى سامانى پديدار ميگردد.
اينجاست كه آتنا زيركانه ترين و هشيارانه ترين سخن خرسندساز (اقناع كننده) را به كار مى بندد و سياست نان شيرينى و گرز را پيش گرفته و در پى ِ چهاربار گفت و شنود سرانجام ارينى ها دست از تباهگرى و نابودسازى ميكشند و به آبادسازى و آرامش روى مى آورند.
سخن خرسندساز آتنا با آذرخشى كه از ميان واژگان او ميگذشت به ارينى ها چيره ميشود. سخن از برون راندن جنگ خانگى از شهر ميرود، سخن از بارورى دختران و جانوران و گله ها پيش مى آيد ، سخن از پربارى گياهان و درختان ميرود. داد چيره ميشود، آدميان آتن فرزانه خوانده ميشوند. خدايان آشتى مى كنند، آسمان و زمين و زيرزمين دست در دست هم ميدهند و نيكبختى را به كاخ و شهر و فرمانروايى بازمى آورند و يا براى نخستين بار آنرا مى آفرينند. پس جايى كه هم گراميداشت آدميان باشد و هم فرمانبردارى ِ زاده از بيم و خشنودى (اقناع) ، آنجا ميتوان از آشتى و آرامش سخن گفت. در پارسيان رنج و دردمندى، آگاهى تلخ و بسيار دير را از آن ِ آدمى ميكند كه بر دردمندى مى افزايد و آنرا به زارى و سوگ دگرميسازد. در اورسته رنج و دردمندى، آگاهى و فرزانگى بارمى آورد و آدمى را بسوى درمان و بهبودى و نيكبختى ميكشاند. خداى خردورز و فرمانده اِشيل پيروز ميشود و توموس (دل) را چونان يار و ياور لوگوس (سخن- خرد) بكار ميگيرد و نيكبختى را، نه ازآن ِ بخشى، كه به وارونه، ازآن ِ همه ميسازد. در اين بينش نوين كه بسيار به پوليتياى افلاتون نزديك است، دادورزى در ميان خدايان و آدميان خود را مى هايد (تثبيت ميكند). بينش تراژيك در اين تراژدى شكست ميخورد و به بيرون شهر رانده ميشود . درست آرزويى كه افلاتون در پوليتيا (شهربانى - شهريارى) چونان جان زيبا شهر آورده است. آرزوى افلاتون در زيبا شهر اين نيز بود كه بتواند نيكبختى را از آنِ همه ى شهر و شهروندان سازد و نه تنها ازآن ِ بخشى از آن. نزد اِشيل ما با ايده ى افلاتونى ِ داد روبرو نيستيم ولى بدانيم كه زياد هم از آن دور نمى باشيم. اينجا از استوره دور شده و به سياست نزديك ميشويم .
اين مرگ تراژدى است.
دريغا ! ...

Bibliographie sommaire

Aélion, Rachel; - Euripide héritier d'Eschyle, vol. I-II - "Quelques jalons pour une étude structurale des personnages de la tragédie grecque", dans LALIES, n° 6, 1984 Aillaud, Gilles; Bailly, Jean-Christophe; Grüber, Klaus Michael; La medesima strada Alaux, Jean; Le liège et le filet Albini, Umberto; Nel nome di Dioniso Angelucci, Daniela (éd.); Arte e daimon Aristophane; Les Grenouilles, trad. Victor-Henry Debidour Aristote; - Poétique, trad. fr. : R. Dupont-Roc & J. Lallot; trad. it. : Diego Lanza - Politique, trad. J. Tricot - Rhétorique, trad. fr. : C.E. Ruelle, introd. Michel Meyer - Etique à Nicomaque, trad. Jean Voilquin Aubenque, Pierre; La prudence chez Aristote Auerbach, Erich; Mimésis Axelos, Kostas; Héraclite et la philosophie Baldry, H.C.; Le théâtre tragique des Grecs Beaufret, Jean; "Aristote et la tragédie", dans Dialogue avec Heidegger, vol. IV Benveniste, Emile, Le vocabulaire des institutions indo-européennes, vol. 2 Bernand, André; Guerre et violence dans la Grèce antique Blaise, Fabienne; Judet de la Combe, Pierre; Rousseau, Philippe; (dir.) Le métier du mythe, lecture d'Hésiode Bollack, Jean; Judet de la Combe, Pierre, L'Agamemnon d'Eschyle, 3 vol. Bonnard, André; - La tragédie et l'homme, étude sur le drame antique - Civilisation grecque, de l'Iliade au Parthénon Brès, Yvon; La souffrance et le tragique Brun, Jean; Héraclite ou la philosophie de l'éternel retour Buci-Glucksmann, Christine; Tragique de l'ombre Burkert, Walter; - la religione greca - "tragédie grecque et rite sacrificiel", dans Sauvages origines Burckhardt, Jacob; Histoire et civilisation grecques, vol. I-II-III-IV-V Calame, Claude; L'Éros dans la Grèce antique Canfora, Luciano; - Histoire de la littérature grecque d'Homère à Aristote - La démocratie comme violence Cantoni, Remo; Tragico e senso commune Capizzi, Antonio; - L'Uomo a due anime, dall'infanzia mimica, dalla comicità adolescenziale, al tragico come scelta adulta - Il tragico in Filosofia Carrière, Jean; "Sur l'essence et l'évolution du tragique chez les Grecs", dans Revue des études grecques, n° 79, 1966 Cassirer, Ernst; La philosophie des formes symboliques, 2- la pensée mythique Colli, Giorgio; - Après Nietzsche - La naissance de la philosophie - La nature aime se cacher - La Sappienza Greca, vol. I-II-III Conche, Marcel; - Temps et destin - Le destin de solitude - "Devenir Grec", in Revue philosophique de la France et de l'étranger, Tome CLXXXVI, 1996- 121e année Croiset, M.; Eschyle Daraki, Maria; Dionysos Dastur, Françoise; La Mort Deforge, B.; Eschyle poète cosmique Del Corno, Dario; I narcisi di Colono Détienne, Marcel; - Dionysos mis à mort - Dionysos à ciel ouvert - Apollon, le couteau à la main Détienne, Marcel; Vernant, Jean-Pierre; Les ruses de l'intelligence, la mètis des Grecs Di Benedetto, Vincenzo; L'ideologia del potere e la tragedia greca, ricerche su Eschilo Di Benedetto, Vincenzo; Medda, Enrico; La tragedia sulla scena Diogène Laërce; Vie, doctrine et sentences des philosophes illustres, 2 vol., trad. Robert Genaille Dodds, E. R. ; Les Grecs et l'irrationnel Domenach, Jean-Marie; Le retour du tragique Duchemin, Jacqueline; - L'ΑΓΩΝ dans la tragédie grecque - Prométhée Dupont, Florence; L'insignifiance tragique Dupont-Roc, Roselyne; Le Boulluec, Alain; Ecriture et théorie poétique, lecture d'Homère, Eschyle, Platon, Aristote Eschyle; Œuvre complète, trad. Paul Mazon Féstugière, A-J; - De l'essence de la tragédie grecque - Etudes de religion grecque - Etudes de philosophie grecque Flacelière, Robert; Le théâtre, dans Athènes au temps de Périclès Fouchard, Alain; Aristocratie et démocratie : idéologie et société en Grèce ancienne Fränkel, Hermann; Poesia e filosofia della Grecia arcaica Gadamer, Hans-Georg; - Platone e i poeti, dans Studi platonici - Vérité et méthode, les grandes lignes d'une herméneutique philosophique Gernet, Louis; - Recherche sur le développement de la pensée juridique et morale en Grèce - Anthropologie de la Grèce antique Gernet, Louis; Boulanger, André; Le génie grec dans la religion Girard, René; La violence et le sacré Goldhill, Simon; Aeschylus, The Oresteia Goldschmidt, Victor; Le problème de la tragédie d'après Platon, dans Questions Platoniciennes Gomperz, Theodor; Penseurs grecs, Vol. I-II-III Havelock, Eric A.; - Cultura orale e civiltà della scrittura, da Omero a Platone (Preface to Plato) - The Greek concept of justice, from its shadow in Homer to its substance in Plato Heidegger, Martin; - Le chemin qui ne mène nulle part - Être et Temps - Introduction à la métaphysique Héraclite; trad. Heinz Wismann et Jean Bollack Hérodote; L'Enquête, trad. Andrée Barguet Hésiode; - Les travaux et les jours, trad. de Philippe Brunet - Théogonies, la naissance des dieux, trad. Annie Bonnafé Homère; - Iliade, trad. Paul Mazon et trad. Frédéric Mugler - Odyssée, trad. Victor Bérard et trad. Philippe Jaccottet - Des héros et des dieux (hymnes), trad. François Rosso Jaeger, Werner; - Païdéia, vol. I-II-III - Aristote, fondements pour une histoire de son évolution Jagu, Amand; La conception grecque de l'homme, d'Homère à Platon Jean Maire, Henri; Dionysos Judet de la combe, Pierre; - "Évènement et critique dans la tragédie grecque: quelques repères", dans LALIES, n° 6, 1984 - "Espace public et individualité selon la tragédie: sur l'Agamemnon d'Eschyle", dans HERMES, n° 10, 1992 Kadaré, Ismail; Eschyle ou le grand perdant Kaufmann, Walter; Tragedy and philosophy

Kerényi, Karl; - Il Dio cacciatore - Nel Labirinto - Dionysos - Religione antica Kierkegaard, Søren; - "Le héros – la souffrance – la tragédie se propose de purifier les passions …", dans Ou bien … ou bien - "Le reflet du tragique ancien dans le tragique moderne", dans Ou bien … ou bien Kirk, G. S.; Raven, J. E.; Schofield, M.; Les Philosophes présocratiques Kitto, H.D.F.; The idea of god in Aeschylus and sophocles Kofman, Sarah; Nietzsche et la scène philosophique Kott, Jan; Manger les dieux, essais sur la tragédie grecque et la modernité Lanza, Diego; - La disciplina dell'emozione, un'introduzione alla tragedia greca - Le tyran et son public - "Les Temps de l'émotion tragique : malaise et soulagement", dans METIS, vol. III, 1-2, 1988 - "Pathos", dans I Greci, vol. II, à cura di Salvatore Settis - "La tragedia e il tragico", dans I Greci, vol. I, à cura di Salvatore Settis - "La tragedia e il tragico", dans Quaderni di storia, anno XIX, n° 37, 1993 - "La morte esclusa", dans Quaderni di storia, anno VI, n° 11, 1980 Laurent, Jérome (éd.); Les dieux de Platon Lesky, A.; La poesia tragica dei greci Letoublon, Françoise; "La parole déchaînée et le dénouement du Prométhée d'Eschyle", dans LALIES, n° 6, 1984 Loraux, Nicole; - La voix endeuillée, essai sur la tragédie grecque - Les mères en deuil - Né de la Terre - La cité divisée - Façon tragique de tuer une femme - Les expériences de Tirésias, le féminin et l'homme grec - Les enfants d'Athéna - "Les mots qui voient", dans : L'interprétation des textes, sous la direction de Claude Reichler, 1989 - "La Grèce hors d'elle",dans L'Homme, 1980, n° XX - "Dionysos, Apollon, d'une même voix", dans Po&sie, 1994, n° 69 - "Ce que les Perses ont peut-être appris aux Athéniens", dans ΈΡΟΚΗῈ, 1993, n° 3 - "Matrem Nudam : quelques versions grecques" Loraux, Nicole; Miralles, Carles; Figures de l'intellectuel en Grèce ancienne Magris, Aldo; - L'idea di destino nel pensiero antico - "Il tragico nei filosofi antichi", texte de conférence tenu à l'université de Paris, le 13 juin 1983 Meautis, Georges; Eschyle et la trilogie Meier, Christian; - La politique et la grâce - De la tragédie grecque comme Art Politique Monnerot, Jules; Les lois du tragique Monsacré, Hélène; Les larmes d'Achille Moreau, Alain; - Eschyle, la violence et le chaos - "L'œil maléfique dans l'œuvre d'Eschyle", dans Revue des études anciennes, 78-79, 1976-1977 Mossé, Claude; La Grèce archaïque d'Homère à Eschyle Nestle, Wilhelm; Storia della religiosità greca Nietzsche, - Naissance de la tragédie - Le drame musical grec - Socrate et la tragédie - La vision dionysiaque du monde - La philosophie à l'époque tragique des Grecs - L'État chez les Grecs - La joute chez Homère - Sur la personnalité d'Homère - Introduction à la lecture des dialogues de Platon - Introduction aux leçons sur l'Oedipe-Roi de Sophocle - Le service divin des Grecs - Dithyrambes de Dionysos Nietzsche, Ritschle, Rohde, Willamowitz, Wagner; Querelle autour de la naissance de la tragédie Nussbaum, Martha C.; - Aristotle - La fragilità del bene, fortuna ed etica nella tragedia e nella filosofia greca Onians, Richard B.; Les origines de la pensée européenne, sur le corps, l'esprit, l'âme, le monde, le temps et le destin Otto, Walter F.; - Les dieux de la Grèce - L'esprit de la religion grecque ancienne, Théophania - Dionysos le mythe et le culte, Pindare; Œuvre complète, trad. Jean-Paul Savignac Platon; Œuvre complète, trad. Léon Robin Pohlenz, Max; La tragedia greca, vol. I-II Pucci, Pietro; - Ulysse polutropos, lectures intertextuelles de l'Iliade et de l'Odyssée - "ΠΕΙΘΩ Nell'Orestea di Eschilo", dans Museum Criticum, N° 29, 1984 Reinhardt, Karl; Eschyle-Euripide Ricœur, Paul; - Finitude et culpabilité - Temps et récit, vol. 2, La configuration dans le récit de fiction Rivier, André; "Eschyle et le tragique", Conférence donnée à Lausanne, le 7 novembre 1962 Rohde, Erwin; Psyché Romilly, Jacqueline (de); - Héros tragiques, Héros lyriques - La tragédie grecque - Tragédie grecque au fil des ans - Le temps dans la tragédie grecque : Eschyle, Sophocle, Euripide - La crainte et l'angoisse dans le théâtre d'Eschyle - L'évolution du pathétique d'Eschyle à Euripide - Patience, mon cœur! - Pourquoi la Grèce? - "Ombres sacrées dans le théâtre d'Eschyle", dans Le théâtre tragique, éd. G. Antoine, CNRS, 1970 Ross, W.D.; Aristotle Rosset, Clément; - La philosophie tragique - Le réel et son double - Le monde et ses remèdes - L'anti-nature - L'esthétique de Schopenhauer - Schopenhauer, le philosophe de l'absurde - Logique du pire Roux, Georges; Delphes, son oracle et ses dieux Russ, Jacqueline; Le tragique créateur, qui a peur du Nihilisme? Sabbatucci, Dario; Essai sur le mysticisme grec Saïd, Suzanne; - La faute tragique - Sophiste et tyran - "Tragédie et renversement : l'exemple des Perses", dans METIS, vol. III, 1-2, 1988 Saïd, Suzanne; Trédé, Monique; Le Boulluec, Alain; Histoire de la littérature grecque Schaerer, René; - L'homme antique et la structure du monde intérieur : d'Homère à Socrate - La question platonicienne Scheler, Max; - Mort et survie - Le phénomène du tragique Schelling; Premiers écrits (1794-1795), Xe lettre Schiller; - Del sublime - Della ragione del godimento procurato da oggetti tragici - Dell'arte tragica Schopenhauer, A.; Le monde comme volonté et comme représentation, livre III Séchan, Louis; Le Mythe de Prométhée Severino, Emanuele; Il Giogo, alle origini della ragione : Eschylo Simmel, Georg; La tragédie de la culture Snell, Bruno; - Eschilo e l'azione dramatica - La découverte de l'esprit Sorel, Reynal; Critique de la raison mythologique, fragments de discursivité mythique : Hésiode, Orphée, Éleusis Starobinski, J.; Je hais comme les portes d'Hadès, dans le remède dans le mal Steiner, George; La mort de la tragédie Stern, Thomas; Thésée ou la puissance du spectre Szondi, Peter; - La poetica di Hegel e Schelling - Saggio sul tragico - Poésie et poétique de l'idéalisme allemand Tagliapietra, Andrea; Il velo di Alcesti, la filosofia e il teatro della morte Taminiaux, Jacques; - La nostalgie de la Grèce à l'aube de l'idéalisme allemand - Le théâtre des philosophes Thucydide; Histoire de la Guerre du Péloponnèse, trad. Jean Voilquin Untersteiner, Mario; Le origini della tragedia e del tragico Vegetti, Mario; - L'etica degli antici - Oralità Scrittura Spettacolo, vol. I Vernant, Jean-Pierre; - L'homme Grec (dir.) - Figure, idoles, masques - Mythe et religion en Grèce ancienne - Mythe et pensée chez les Grecs - La mort dans les yeux - L'univers, les dieux, les hommes - Entre Mythe et Politique Vernant, Jean-Pierre; Vidal-Naquet, Pierre; Mythe et tragédie, Vol. I-II Vian, F.; "Le conflit entre Zeus et la destinée dans Eschyle", Revue des études grecques, n° 55, 1942 Vidal-Naquet, Pierre; - Le miroir brisé - Temps des dieux et temps des hommes (ré-édité) dans Le chasseur noir Weil, Simone; La source grecque Wiles, David; Tragedy in Athens, performance space and theatrical meaning Willamowitz; Qu'est-ce qu'une tragédie attique? Williams, Bernard; La honte et la nécessité

Revues : - Europe, Les tragiques grecs, janvier février 1999 - Les études philosophiques, La poétique d'Aristote : lectures morales et politiques de la tragédie, octobre 2003