كتاب هاى ديجيتال و كتابخانه‏هاى مجازى فارسى در اينترنت، مجيد رهبانى

سرعت تحولات در زمينه كتابخانه‏هاى مجازى فارسى آن قدر چشمگير هست كه بتوان با احتياط از ظهور پديده‏اى جدّى در عرصه حضور زبان فارسى - و البته كتاب فارسى - در شبكه جهانى سخن گفت. در اين نوشته كوشيده‏ شده است تصويرى از وضعيت كنونى اين پديده به دست داده شود

تبليغات خبرنامه گويا	advertisement@gooya.com

(مجيد رهبانى سردبير نشريه جهان کتاب است)
majidrohbani@hotmail.com

«كتاب الكترونيكى»1، «كتابخانه ديجيتال»2 و «كتابخانه مجازى»3 پديده‏هاى نسبتاً جديدى هستند كه توجه صاحب نظران را به خود جلب كرده و بحث هايى جدّى را مطرح ساخته‏اند. كتاب الكترونيك نسخه ديجيتال يك اثر مكتوب است، حال اين اثر به صورت كاغذى هم چاپ شده باشد يا نه. اطلاعات ذخيره شده كتاب الكترونيك به صورت هاى مختلف قابل عرضه و انتشار است. انتشار به صورت لوح فشرده‏4 يا در شبكه جهانى (وب) از آن جمله است. قابليت كتاب هاى الكترونيك به ارائه اطلاعات آثار مكتوب منحصر نمى‏شود، بلكه آن ها علاوه بر متن، گاه شامل تصوير و صوت و... نيز هستند و مجموعه‏اى «چند رسانه‏اى»5 را تشكيل مى‏دهند. «كتابخانه ديجيتال» و «كتابخانه مجازى» محل نگهدارى و ارائه كتابهاى ديجيتال‏اند و اغلب به معناى واحدى به كار مى‏روند، در صورتى‏كه يكى نيستند. بنا به تعريف، «كتابخانه ديجيتال» كتابخانه‏اى است كه منابع و امكانات مختلف، شامل كتاب و لوازم و نيروى انسانى و.. را دارد و خدمات كتابدارى و كتابخانه‏اى معمول را با بهره‏گيرى از فن‏آورى ديجيتال ارائه مى‏دهد و البته بخشى از اين خدمات را نيز بر روى وب عرضه مى‏كند. ولى كتابخانه مجازى كتابخانه‏اى «بدون مكان» و «بدون كتاب» است. يعنى منابع آن تنها بر روى وب موجود است و همه خدمات را نيز از همين طريق ارائه مى‏كند.
درباره كتاب الكترونيكى و كتابخانه‏هاى ديجيتال و مجازى حرف و حديث بسيار است. موافقان و مخالفان آن ها بحث هاى زيادى را طرح كرده‏اند و از آينده اين پديده‏هاى نو با خوشبينى يا بدبينى سخن ها گفته‏اند6 كه در اينجا قصد تكرار آن ها را ندارم. ولى آن چه امروزه آشكارا ديده مى‏شود، رونق گرفتن كتاب هاى الكترونيك، افزايش تعداد و رشد و گسترشِ شتابان كتابخانه‏هاى مجازى فارسى است. سرعت تحولات در اين زمينه آن قدر چشمگير هست كه بتوان با احتياط از ظهور پديده‏اى جدّى در عرصه حضور زبان فارسى - و البته كتاب فارسى - در شبكه جهانى سخن گفت. در اين نوشته كوشيده‏ام تصويرى از وضعيت كنونى اين پديده به دست دهم. در ابتدا، براى آشنايى با گوشه‏اى از جهانِ كتابِ ديجيتال، از يك كتابخانه مجازى نام‏آور انگليسى زبان ياد كرده‏ام و پس از آن به كتابخانه‏هاى فارسى موجود در وب پرداخته‏ام. آنچه اين نوشته از چنان كتابخانه‏هايى تصوير مى‏كند، اگرچه به واسطه برخى محذوراتِ بى‏نياز از توضيح نمى‏تواند كامل باشد، ولى تا حدّ زيادى گوياى واقعيت هست.

طرح گوتنبرگ‏
از مدّت ها پيش فعاليتى با نام «طرح گوتنبرگ»7 شكل گرفته است كه هدف آن تبديل كتاب هاى كاغذى به كتاب هاى ديجيتال و ارائه رايگان آن ها در شبكه جهانى است. در حال حاضر متن كامل بيش از 20 هزار عنوان كتاب انگليسى در كتابخانه مجازى طرح گوتنبرگ در دسترس است و اين مجموعه هر روز - دقيقاً هر روز - كامل تر مى‏شود. براى آن كه تصورى از نحوه روز آمد شدن مجموعه اين كتابخانه داشته باشيم كافى است در نظر آوريم كه تنها در يك روز (7 ژوئن 2004 / 18 خرداد 1382) 34 كتاب تازه وارد اين كتابخانه شده است و در روز بعد نيز 6 عنوان ديگر به آن افزوده شده. مراجعان به كتابخانه مى‏توانند كتاب هاى مورد نياز خود را بر اساس نام كتاب، نام مؤلف و موضوع جستجو كنند. تنظيم كتاب ها بر اساس رده‏بندى كتابخانه كنگره صورت گرفته كه سرعنوان هاى موضوعى آن چنين است: كليات، فلسفه، روان‏شناسى، دين، تاريخ، جغرافيا، علوم اجتماعى، علوم سياسى، حقوق، تعليم و تربيت، موسيقى، هنر، زبان و ادبيات، علوم، پزشكى، كشاورزى، فن‏آورى، علوم نظامى، علوم دريايى، كتاب‏شناسى، و علوم كتابدارى.
در كتابخانه مجازى طرح گوتنبرگ چند فهرست جانبى هم ديده مى‏شود. از جمله فهرست بسيار حجيمى از كتاب هايى كه به زودى عمر حق مؤلف (كپى رايت) آنها به سرخواهد آمد و مى‏شود آن ها را به رايگان در اينترنت گذاشت. جالب آن كه در برابر نام هر كتاب، تاريخ دقيق خاتمه اعتبار حق مؤلف آن، با ذكر روز و ماه و سال، درج شده است. اين فهرست قريب به هزار عنوان را شامل مى‏شود. فهرست ديگر، مربوط به كتاب هاى در حال آماده شدن (در دست حروف‏نگارى) است كه اين نيز چند صد عنوان را در بر مى‏گيرد. فهرست مشابهى هم به معرفى عنوان هاىِ پيشنهادىِ متصديان طرح گوتنبرگ اختصاص يافته كه از علاقه‏مندان دعوت مى‏كند تا آن ها را حروف‏نگارى كنند و در اختيار كتابخانه بگذارند. گفتنى است كه كارهاى طرح گوتنبرگ به طور داوطلبانه صورت مى‏گيرد. يعنى علاقه‏مندانِ قراردادن كتابى در شبكه جهانى با متصديان طرح تماس مى‏گيرند و با هماهنگى آنها، آن كتاب را در قالب (فرمت) مشخصى آماده مى‏سازند.
كتابخانه مجازى طرح گوتنبرگ علاوه بر كتاب هايى كه در چارچوب اين طرح تهيه مى‏شود، ساير كتاب هايى را كه در شبكه جهانى به رايگان ارائه شده‏اند نيز در مجموعه خود وارد مى‏سازد؛ و البته مآخذ خود را نيز به دقت ذكر مى‏كند. نكته آخرى كه بايد درباره پايگاه اينترنتى (سايت) اين كتابخانه گفت، طراحى ساده آن است. شكل و شمايل بسيار ساده و بدون پيرايه اين پايگاه كه آشكارا باعث سهولت كار و نيز سرعت عملِ چشمگير كاربران در گشودن صفحات و جستجو مى‏شود، مى‏تواند براى همكارانِ تازه كار فارسى زبانِ آن آموزنده باشد.

كتابخانه‏هاى فارسى در شبكه جهانى‏
از شكل‏گيرى كتابخانه‏هاى فارسى در شبكه جهانى مدت زيادى نمى‏گذرد. با اين حال اين پديده نيز مانند همه پديده‏هاى «عصر انقلاب ديجيتال» به سرعت در حال رشد و گسترش است. شمارى از اين كتابخانه‏ها در پايگاه هاى اينترنتى شكل گرفته‏اند و بسيارى نيز وبلاگ‏هايى هستند كه براى اين كار راه‏اندازى شده‏اند. از پايگاه هاى اينترنتى چند «كتابخانه ديجيتال» كه بگذريم، بقيه اين كتابخانه‏ها را بايد «كتابخانه مجازى» به شمار آوريم. يكى از ويژگي هاى اين كتابخانه‏ها آن است كه هيچ يك جنبه تجارى مستقيم ندارند. يعنى وجهى بابت استفاده از مجموعه‏شان مطالبه نمى‏كنند. از برخى كتابخانه‏هاى داراى گرايش هاى اعتقادى يا سياسى خاص كه بگذريم، اكثر كتابخانه‏ها كوشيده‏اند جانب بى‏طرفى را كه يك اصل اساسى در اطلاع‏رسانى و البته كتابدارى است رعايت كنند و از اعمال سليقه شخصى بپرهيزند. از اين رو، مجموعه‏هاى بسيارى از آن ها شامل همه‏گونه كتاب ديجيتال موجود در شبكه جهانى مى‏شود.
چنان كه از توضيحات برخى كتابخانه‏ها برمى‏آيد، آن ها حاصل ابتكار و صرف وقتِ جوانان علاقه‏مندى است كه به تنهايى‏
دست به كار شده‏اند و سپس كسان ديگرى به يارى آن ها آمده‏اند و رفته رفته چنين مجموعه‏هايى را شكل بخشيده‏اند. در اين كتابخانه‏ها كه اغلب به صورت وبلاگ‏اند، مجموع نامه‏هاى الكترونيك (اى‏ميل) مراجعان و يادداشت هاى توضيحى صاحبان وبلاگ‏ها خود «تاريخچه»اى از چگونگى شكل‏گيرى كتابخانه‏ها نيز هست. يك ويژگى مهم و اميدبخش اين كتابخانه‏ها، مستقل و خودجوش بودن آن هاست و باعث مسرّت است كه هنوز پاى نهادهاى دولتى و «حمايت»هاى مخرب آن ها به اين عرصه گشوده نشده است.
برخى از اين كتابخانه‏ها خود دست به كار حروف‏نگارى كتاب ها و قرار دادن آن ها در شبكه جهانى‏اند و بسيارى ديگر صرفاً كتاب هاى موجود در وب را گرد مى‏آورند و به ابتكار و سليقه خود آن ها را رده‏بندى موضوعى مى‏كنند. بعضى‏ها مآخذ كتاب ها را ذكر كرده‏اند و شمارى آن را مسكوت گذاشته‏اند. در هر حال همين ويژگى اخير باعث شده كه اين مجموعه‏ها مشابهت زيادى با هم داشته باشند و گاه حتى يكسان بهنظر برسند. رده‏بندى موضوعى اغلب كتابخانه‏ها نيز اشكالات اساسى دارد و پيداست كه در اين كار كمتر از دانش كتابدارى يا راهنمايى كتابداران استفاده شده است. اين اشكالات منحصر به به‏كار نگرفتن نظام هاى رده‏بندى استاندارد و شناخته شده نيست، بلكه در همين رده‏بنديهاى ابداعى فعلى هم برخى از كتاب ها در جاى درست قرار ندارند. اشكال ديگرى كه در بسيارى از كتابخانه‏هاى مجازى ديده مى‏شود اين است كه فهرست كتاب ها صرفاً نام كتاب را در خود دارد و بس، بى‏آن كه مشخصات ديگرى مانند نام نويسنده و احياناً مترجم كتاب را ارائه كند. در نتيجه در مواردى كه اثرى نام آشنا نيست يا صرفاً از عنوان آن نمى‏شود به محتوايش پى برد، كاربر چاره‏اى جز گشودن پرونده (فايل) يا پرونده‏هاى كتاب ندارد كه خود باعث اتلاف وقت و زحمت بيهوده است. ديگر اين كه كتاب هاى فارسى موجود در اين كتابخانه‏ها در قالب هاى PDF و HTML و يا فاي لهاى فشرده )ZIP( ارائه مى‏شوند كه در مواردى ممكن است ضبط يا گشودن آن ها خالى از دشوارى نباشد، ولى اغلب ناممكن نيست.
آن چه در بسيارى از كتابخانه‏هاى مجازى فارسى در دسترس است تنها شامل كتاب نيست، بلكه نوشته‏هايى اعم از داستان، مقاله، تك نگاشت و... نيز كمابيش در ميان مجموعه‏ها ديده مى‏شود. همچنين است آثارى كه احتمالاً هيچ‏گاه «چاپ كاغذى» نداشته‏اند. به تازگى شمارى از نويسندگان ايرانى مهاجر كه به دلايلى امكان انتشار آثارشان را در داخل يا خارج كشور نيافته‏اند به جمع طرفداران كتابخانه‏هاى مجازى پيوسته‏اند و نوشته‏هاى خود را در آن ها عرضه مى‏كنند. و البته وجود كتاب هايى كه مدّتهاست ناياب‏اند و مجال انتشار دوباره نيافته‏اند و يا آثارى كه امروز به دلايلى بازچاپ آن ها مقدور نيست از جاذبه‏هاى كتابخانه‏هاى مجازى‏اند.
در اينجا شمارى از اين كتابخانه‏ها معرفى شده‏اند. آشكار است كه اين ها تمام كتابخانه‏هاى فارسى نيستند، بلكه نمونه‏هايى هستند از پديده روبه‏رشد و گسترشى كه همپاى تحولات عظيم جهانى در اين عرصه، در حوزه زبان و فرهنگ ما شكل گرفته است.

نگاهى به چند كتابخانه ديجيتال و مجازى فارسى‏
«كتابهاى رايگان فارسى»8 نام وبلاگى است كه فهرست مفصلى از كتاب هاى ديجيتال فارسىِ موجود در شبكه جهانى را گردآورده است. شايد مفصل ترين و كامل ترين فهرست چنين كتاب هايى را در همين وبلاگ بتوان يافت. سعى گرداننده وبلاگ آن بوده كه بدون جانبدارى از گرايش يا اعمال سليقه‏اى خاص، هر آن چه را از كتاب هاى فارسى در شبكه جهانى موجود است فهرست كند. او همچنين در توضيحى، بر اين نكته تأكيد ورزيده كه نه كتاب هاى ضد مذهبى را در فهرست خود قرار مى‏دهد و نه آثار ضد رژيم را. چرا كه مى‏خواهد به كار خود تداوم ببخشد و اين دو دسته كتاب مانع از تحقق چنين خواستى خواهند شد.
رده‏بندى موضوعى كتاب ها در اين كتابخانه، غيرحرفه‏اى و ناكامل است و چون اين وبلاگ مجهز به«جستجوگر» نيست، رده‏بندى ياد شده مزيد بر علت شده است. نداشتن جستجوگر نقطه ضعف بزرگى براى چنين مجموعه نسبتاً مفصلى از كتاب هاست. در اين كتابخانه مراجعان مى‏توانند از اطلاعاتى كه در بخش هاى جانبى وجود دارد بهره ببرند؛ مانند عناوين كتاب هاى جديد هر ماه و آخرين اطلاعات درباره كتاب هاى فارسى موجود در اينترنت. ضمناً مراجعان مى‏توانند با درج نشانى پست ‏الكترونيك خود در جايى كه مشخص شده، فهرست كتاب هاى جديد هرماه را به صورت اى‏ميل دريافت كنند. فهرست كتاب هاى در دست تهيه نيز در وبلاگ ديده مى‏شود، همچنين فراخوانى خطاب به علاقه‏مندان، كه هريك داوطلبانه 20 صفحه از يك كتاب را حروف‏نگارى كنند. آخرين كتابى كه براى اين كار پيشنهاد شده، كليات ايرج ميرزا است.
متأسفانه اين كتابخانه آمارى از مجموعه خود به دست نداده است، ولى با يك بررسى اجمالى مى‏شود دريافت كه صدها عنوان كتاب در آن فهرست شده است. براى مثال، در زير سرعنوان موضوعى «تاريخ»، بيش از 30 عنوان وجود دارد كه البته برخى از آنها مقاله‏اند و نه كتاب (مانند مقالات دكتر اميرحسين خنجى و عبدالله شهبازى). در زير عنوانِ «شعر» حدود 50 اثر كلاسيك ادبيات فارسى ديده مى‏شود، بعلاوه 70 اثر در قالب شعر نو. رده «كتاب هاى دينى: اسلام» نزديك به 200 عنوان را شامل مى‏شود. افزون بر آن، مجموعه آثار مرتضى مطهرى، على شريعتى، محسن قرائتى و محمد حسين حسينى تهرانى نيز در دسترس است كه كتاب هاى بسيارى را در بر دارند. به اين جمع، حدود 30 كتاب از اهل سنّت را هم بايد افزود. در همين بخشِ «كتاب هاى دينى»، علاوه بر ترجمه عهد عتيق و عهد جديد، چند رساله ظاهراً تبشيرى در توضيح دين مسيح آمده است.
در اين كتابخانه هم مجموعه كاملِ كتاب هاى فارسىِ موجود در پايگاه اينترنتىِ «آرشيو ماركسيست‏ها» آورده شده و هم مجموعه كتاب هاى پايگاه شوراى نگهبان كه در آن عناوينى چون لوايح آقا شيخ فضل‏الله نورى، خاطرات آيت‏الله محمد يزدى و خاطرات آيت‏الله طاهرى خرم‏آبادى ديده مى‏شود. كتابخانه بخش هايى را به«داستان هاى علمى» و «آموزش كامپيوتر» (با بيش از 20 عنوان) و نيز كودكان و نوجوانان اختصاص داده است. در بخشِ مفصلِ «كتاب هاى كودكان و نوجوانان» آثارى از صمد بهرنگى، فريبا كلهر، مصطفى رحماندوست، سوسن طاقديس و... (در بيش از 100 عنوان) ديده مى‏شود.

كتابخانه پايگاه اينترنتى «ايران - ساره»9 مجموعه‏اى مشابه «كتاب هاى رايگان فارسى» را ارائه مى‏كند. اين پايگاه اينترنتى كتاب هاى موجود در اينترنت را فهرست كرده و به آن ها پيوند (لينك) داده است. اين كتابخانه نيز بخش خاص كودكان و نوجوانان دارد. كتابخانه ساره هم فاقد قابليت جستجوست.

پايگاه اينترنتى «بانى‏تك»10 داراى يك كتابخانه ديجيتال است كه در آن مجموعه‏اى نسبتاً كم تعداد از ادبيات كلاسيك و معاصر قرار گرفته است. هم كليله و دمنه، رباعيات خيام، گلستان سعدى و ديوان حافظ را در آن مى‏توان يافت و هم آثار فروغ فرخ‏زاد، جلال آل‏احمد و صمد بهرنگى را. تفاوت اين كتابخانه با ديگر كتابخانه‏ها در اين است كه متصديان آن خود به كار حروف‏نگارى كتاب ها مى‏پردازند و ظاهراً كمتر از كتاب هاى موجود در ديگر كتابخانه‏ها استفاده مى‏كنند. آن ها در توضيحى آورده‏اند كه تنها كتاب هايى به اين كتابخانه وارد مى‏شوند كه از مرگ نويسندگانشان 30 سال گذشته باشد و مشمول حق مؤلف نشوند. از علاقه‏مندان هم دعوت كرده‏اند كتاب هايى را كه ويژگى پيش گفته را دارند حروف‏نگارى كنند و در اختيار اين كتابخانه بگذارند. همچنين خواستار شده‏اند كه خوانندگان اغلاط املايى كتاب ها را يادآور شوند. در صفحه اصلى كتابخانه دو اعلان ديگر نيز ديده مى‏شود: اسامى كتاب هاى تازه افزوده شده (سفرنامه ناصرخسرو و كليله و دمنه) و خبر كتاب هاى در دست آماده‏سازى (خسى در ميقات و غربزدگى / جلال آل‏احمد و نامه‏هاى فروغ فرخزاد)

«كتابخانه مجازى داستان هاى فارسى»11 كه عبارتِ «وابسته به وبلاگ شب هاى بدون صبح» را در سرلوحه دارد، مجموعه‏اى از رمان‏ها و داستان هاى كوتاه و بلند ادبيات معاصر ايران و جهان را گردآورده است با آثارى از صادق هدايت، جلال آل‏احمد، غلامحسين ساعدى، هوشنگ گلشيرى، على‏اشرف درويشيان، محمود دولت‏آبادى، غزاله عليزاده، جعفر مدرس‏صادقى، محمد محمدعلى، فرشته مولوى، منيرو روانى‏پور، شهريار مندنى‏پور و زويا پيرزاد (نويسندگان ايرانى) و نوشته‏هايى از گى دو موپاسان، آنتوان چخوف، فدريكو گارسيا لوركا و ميلان كوندرا (از نويسندگان خارجى). در اين كتابخانه حدود 200 اثر در دسترس است.

«آواى آزاد»12 عنوان پايگاهى اينترنتى است كه مجموعه مفصلى از آثار شاعران معاصر نام‏آور يا گمنام را عرضه مى‏كند. از برخى شاعران دفترهاى كاملى آورده شده و از برخى گزينه‏هايى از اشعار. براى مثال نادر نادرپور، محمدرضا شفيعى كدكنى، سياوش كسرايى، حميد مصدق، فرخ تميمى، منوچهر آتشى، فروغ فرخزاد و سهراب سپهرى جزء دسته اول‏اند و مهدى اخوان ثالث، احمد شاملو، م. آزاد، سيمين بهبهانى، نصرت رحمانى، محمد حقوقى، ه . ا. سايه، يدالله رويايى و... جزء دسته دوم. از برخى شاعران فايل‏هاى صوتى نيز وجود دارد كه شنيدنى است. چنان‏كه پيش تر گفته شد، شاعران گمنامِ هم آثارشان را در اين پايگاه عرضه‏ كرده‏اند كه تعدادشان چندان كم نيست. خوشبختانه اين پايگاه در حاشيه صفحه اصلى، آمار مجموعه خود را ارائه مى‏كند كه آخرين آن در هفته سوم خرداد ماه چنين بود: در مجموع، آثار 63 شاعر عمدتاً نوپرداز در اين پايگاه ارائه شده است كه شامل 176 دفتر شعر و 5594 شعر است.

پايگاه اينترنتى «خوابگرد»13 به مديريت سيدرضا شكراللهى در دو بخش كتاب هاى معدودى را عرضه كرده است. در بخش «كتابخانه» آثارى عرضه شده كه نويسندگان و مترجمان آن ها فرستاده‏اند. از جمله: داستان كوتاه «سايه» / مهدى مرعشى؛ «پارك خيابان اصلى»/ محمدامين زمانى؛ «بولداگ» / آرتور ميلر، ترجمه اكرم كبيرى و «چتر»/ ياسونارى كاوايانا، ترجمه دامون مقصودى. در بخش «ضد سانسور»، بخش هاى حذف شده چند كتاب، مانند رمان‏هاى شوخى و آهستگى از ميلان كوندرا آورده شده است. در آن همچنين متن كامل چند اثر در دسترس است كه يا تاكنون در ايران منتشر نشده‏اند يا با حذف بخش هايى منتشر شده‏اند و يا مدّت هاست كه منتشر نمى‏شوند و ناياب‏اند. بوف‏كور / صادق هدايت، مرگ يزدگرد/ بهرام بيضايى، سنگى بر گورى/ جلال آل‏احمد و... از آن جمله‏اند. مجموعه آثار اين پايگاه از 25 عنوان فراتر نمى‏رود.

كتابخانه «دوات» بخشى از پايگاه اينترنتى رضا قاسمى‏14، نويسنده ساكن خارج كشور است كه نزديك به 70 اثر را از نويسندگان معاصر ايران و جهان عرضه مى‏كند. از رضا قاسمى تاكنون كتاب هاى همنوايى شبانه اركستر چوبها (چ 4، نشر ورجاوند)، حركت با شماست ميكوشيو و معماى ماهيار معمار (هردو: انتشارات نيلوفر) و چاه بابل (سوئد: نشرباران) منتشر شده است. متن كامل كتاب اخير در كتابخانه «دوات» موجود است ولى قاسمى كتاب هاى چاپ ايران خود را در كتابخانه قرار نداده است.

پايگاه اينترنتى «سخن»15 كه علاوه بر معرفى كتاب، به عنوان يك «كتابفروشى الكترونيك» نيز فعاليت دارد، مجموعه‏اى از آثار نويسندگان ايرانى را ارائه كرده است. اين پايگاه در نظر دارد 80 نمونه از داستان هاى كوتاه فارسىِ 80 سال گذشته ايران را به تدريج عرضه كند. در حال حاضر بيش از 30 داستان در دسترس است كه از آن جمله است: «فارسى شكر است»/ محمد على جمالزاده؛ «سه قطره خون»/ صادق هدايت؛ «گيله مرد»/ بزرگ علوى؛ «چرا دريا طوفانى شده بود»/ صادق چوبك؛ «جشن فرخنده» / جلال آل‏احمد؛ «ماهى و جفتش»/ غلامحسين ساعدى؛ «كمربند صاعقه» / پرويز دوايى؛ «آينه» / محمود دولت‏آبادى؛ «بفرينه»/ على‏اشرف درويشيان؛ «جزيره»/ غزاله عليزاده؛ «مرغدانى»/ محمد محمدعلى.
متصديان اين پايگاه توضيح داده‏اند كه انتخاب داستان ها بر اساس «شهرت و مقبوليت عمومى» آن ها صورت گرفته و سعى شده تا «داستان ها سبك و شخصيت ادبى هر نويسنده را به نمايش بگذارد». همچنين با «نويسندگانِ در دسترس» در مورد انتخاب آثارشان مشورت شده است. و ديگر اين كه اين داستان ها همگى در ايران منتشر شده‏اند و آثار چاپ خارج و نوشته‏هاى نويسندگان ايرانى مهاجر را شامل نمى‏شوند.

«كتابخانه هرمس»16 وبلاگى است كه خود را «كتابخانه علوم انسانى» معرفى كرده و مدير آن مجتبى ذوقى است. اين وبلاگ علاوه بر كتاب هايى كه تحت عنوان «كتاب ماه» در حوزه يادشده معرفى مى‏كند، مجموعه‏اى از كتاب هاى فارسى - البته در زمينه ادبيات - را به صورت پيوند به پايگاه ها و كتابخانه‏هاى ديگر عرضه كرده‏است.

پايگاه اينترنتى «گفتمان»17 مجموعه‏اى از داستان هاى كوتاه آنتوان چخوف را از روى ترجمه فارسىِ سروژ استپانيان (مجموعه آثار چخوف، انتشارات توس) گردآورده و قرار است به تدريج بر تعداد آن ها بيفزايد. «در پستخانه»، «انتقام زن» و «بوقلمون صفت» از جمله اين داستان هاست كه فارغ از حقوقِ مترجمِ درگذشته و ناشر حىّ و حاضر آن ها در اينترنت قرار گرفته است.

«تاريخ و فرهنگ ايران زمين»18 پايگاهى است به مديريت دكتر اميرحسين خنجى، شامل مقالات تاريخى او و متن كامل كتابى از وى به نام تاريخ ايران زمين: از دورترين دوران تا سال 628 ميلادى. اين كتاب از مهاجرت اقوام آريايى به سرزمين ايران تا پايان كار سلسله ساسانى و خسرو پرويز را در بر دارد. متن كامل دو سه كتاب ديگر مانند موش و گربه / عبيد زاكانى، گلشن راز / شيخ محمود شبسترى و رباعيات خيام هم در اين پايگاه در دسترس است.

پايگاه «مركز جهانى اطلاع‏رسانى آل‏البيت»19 داراى كتابخانه‏اى است كه نزديك به 200 عنوان كتاب را در رده‏بندى موضوعىِ قرآن و علوم قرآنى، اهل بيت، حديث و علوم حديثى، فقه و احكام، فلسفه و كلام، ادبيات و... ارائه مى‏كند. اين كتابخانه قابليت جستجو بر اساس نام كتاب و نام مؤلف را دارد و همچنين امكان جستجو در متن كتاب ها را در اختيار كاربران مى‏گذارد. اين مركز زير نظر دفتر آيت‏الله سيستانى اداره مى‏شود.

كتابخانه پايگاه اينترنتى «حوزه»20 هم نزديك به 100 عنوان كتاب در حوزه دين را عرضه مى‏كند و داراى قابليت جستجو بر اساس عنوان كتاب، نام مؤلف و موضوع است.

پايگاه اينترنتى «امام على»21 كتابخانه‏اى را با دو فهرست - بر اساس نام كتاب ها و نام مؤلفان - تشكيل داده است كه در آن آثارى از 26 مؤلف عرضه شده است. از جمله اين آثار، متن كامل شرح نهج‏البلاغه محمدتقى جعفرى در 27 جلد است.

كتابخانه كوچكى شامل مقالات دكتر حسين الهى قمشه‏اى تشكيل شده است‏22 كه ترجمه فارسى قرآن، ديوان حافظ، رباعيات خيام، گلستان سعدى و گلشن‏راز شيخ محمود شبسترى را هم ارائه كرده است. در صفحه اصلى كتابخانه اين اعلان ديده مى‏شود: «در آينده كتاب هاى الهى ساير اديان نيز به كتابخانه اضافه خواهد شد.»

«آرشيو ماركسيست‏ها در اينترنت»23 بخشى از پايگاه بزرگى است كه آثار نظريه‏پردازان ماركسيست را به زبان هاى گوناگون ارائه مى‏كند. اين كتابخانه شامل مجموعه‏اى از آثار ترجمه شده به فارسى و رده‏بندى شده بر اساس نام نويسندگان است. «آرشيو ماركس و انگلس»، «آرشيو لنين» و «آرشيو تروتسكى»، «آرشيو رزا لوكزامبورگ»، «آرشيو بِبِل»، «آرشيو دويچر»، «آرشيو گرامشى» و «آرشيو مِندل» از جمله بخش هاى كتابخانه است. همچنين در آن مجموعه‏اى تحت نام «آرشيو سلطان زاده» (آوتيس ميكائيليان) وجود دارد كه شامل چند مقاله است از جمله: «كوشش هاى اوليه براى تشكيل اتحاديه‏هاى كارگرى در ايران»، «جنبش سنديكايى ايران»، «موقعيت زن ايرانى» (هر سه مربوط به سال 1922). اين كتابخانه فاقد «جستجوگر» است و ضمناً شامل همه آثار ترجمه شده انديشه‏ورزان ماركسيست هم نيست. براى مثال در آن اثرى از نوشته‏هاى بوخارين، مائو، بتلهايم،... و متون ماركسيستى متعددى كه در چند سال گذشته در ايران منتشر شده ديده نمى‏شود. ظاهراً گرايش تروتسكيستى گردانندگان پايگاه موجد اين نقص است. گفتنى است كه اغلب كتابخانه‏هاى مجازى فارسى، مجموعه كتاب هاى اين پايگاه را معرفى كرده‏اند.

«كتابخانه ديجيتال»24 عنوان پايگاهى اينترنتى است كه مجموعه كتاب هايى را در موضوعات كامپيوتر، اينترنت، ادبيات، علوم، دين، كودكان و نوجوانان و كتاب هاى درسى گردآورده است كه البته بخش كامپيوتر و اينترنت آن غنى‏تر از ساير بخش هاست. اين كتابخانه چند بخش راه نيفتاده دارد كه هنوز كتابى وارد آن ها نشده است. اشكال فهرست اين كتابخانه آن است كه بجز نام كتاب، اطلاعات ديگرى از آن نمى‏دهد. در نتيجه، مراجعه‏كننده ناچاراست پرونده كتاب ها را باز كند تا اطلاعات بيشترى به دست آورد.

كتابخانه پايگاه «پارس ئى‏بوك»25 هم مجموعه مختصرى را با رده‏بندى موضوعىِ شبيه «كتابخانه ديجيتال» ارائه مى‏دهد، با اين تفاوت كه در فهرست‏هاى آن مشخصات بيشترى از كتابها ديده مى‏شود. در اين فهرست‏ها علاوه بر نام كتاب، نام نويسنده و مترجم، حجم پرونده‏هاى كتاب و تاريخ قرار گرفتن آن در كتابخانه هم درج شده است.

كتابخانه «علوم رايانه»26 مجموعه‏اى از كتابهاى آموزش كامپيوتر و اينترنت گرفته تا متون مذهبى و ادبيات را عرضه مى‏كند كه البته غلبه با كتاب هاى دسته اول است.

پايگاه اينترنتى «امير ارسلان»27 متن كامل كتاب امير ارسلان نامدار را عرضه مى‏كند. البته اين پايگاه را فعلاً يك كتابخانه مجازى نمى‏توان ناميد ولى قرار است در آينده كتاب هاى ديگرى هم به آن افزوده شود. اين پايگاه كوشيده است نمونه خوبى از يك كتاب ديجيتال را به نمايش بگذارد؛ كتابى كه قابليت هاى مختلفى را در اختيار كاربران قرار مى‏دهد. امكان تغيير رنگ صفحه و امكان ذخيره آخرين صفحه‏اى كه كاربر مطالعه كرده است (براى آن كه در ارتباط بعدى با پايگاه از همان جا مطالعه را شروع كند) از جمله اين قابليت هاست. همچنين فهرست «بخش هاى داستان» و فهرست «شخصيت هاى داستان» دو نمايه سودمند اين كتاب ديجيتال است. در فهرست شخصيت ها توضيح مختصرى نيز درباره هر نام داده شده تا چنان چه خواننده در ميان داستان با شخصيتى روبه‏رو شد كه فراموشش كرده است بتواند بار ديگر او را به ياد آورد. پايگاه در دست تكميل است و در آينده قابليت هاى بيشترى خواهد يافت. يكى از كمبودهاى فعلى پايگاه، مصور نبودن آن است. چاپ هاى سنگى امير ارسلان اغلب داراى نقاشي هايى ديدنى بودند. جاى مجموعه‏اى از اين نقاشي ها در اين پايگاه خالى است.

پايگاه هاى اينترنتى اختصاصى نويسندگان و شاعران ايرانى از جمله مكان هايى در شبكه جهانى است كه داراى كتاب هاى ديجيتال‏اند. اين پايگاه ها همه يا شمارى از آثار اين افراد را در بردارند و به اين ترتيب، خود مهم ترين منبع تأمين كتاب را براى كتابخانه‏هاى مجازى تشكيل مى‏دهند. تعداد اين پايگاه ها مرتباً رو به افزايش است و براى نمونه مى‏توان به پايگاه هاى اين افراد اشاره كرد: فرخ تميمى، احمد شاملو، على شريعتى، احساس طبرى، احمد كسروى، هوشنگ گلشيرى، مرتضى مطهرى، عباس معروفى و...

از كتابخانه‏هاى پيش گفته كه بگذريم، بايد از تلاش هايى ياد كنيم كه از طرف همزبانان افغانستانى به عمل آمده است. پايگاه اينترنتى «آريايى»28 كتابخانه‏اى تشكيل داده كه بجز دو عنوانِ آن، بقيه منتخبى است از مجموعه وبلاگ «كتاب هاى رايگان فارسى». آن دو كتاب، ترجمه فارسى خاموش مجاهد و شكست روس است كه هر دو را «بريگادر محمد يوسف»، افسر ارتش پاكستان نوشته است. در اين كتاب ها بر نقش ژنرال اختر عبدالرحمن، رئيس پيشين اطلاعات ارتش پاكستان در دوران مبارزه مجاهدان افغانستان با قواى اشغالگر شوروى تأكيدى گاه اغراق‏آميز شده است. (ژنرال عبدالرحمن كه خود تبار افغانستانى داشت، در سال 1988 به همراه ژنرال ضياءالحق در يك سانحه هوايى كشته شد.)
« كتابخانه دل‏آباد»29 وبلاگى است متعلق به جواد منصور پوپل كه او هم مجموعه‏اى منتخب از «كتاب هاى رايگان فارسى» گردآورده، به علاوه «متن كامل قانون اساسى جديد» افغانستان (به فارسى و پشتو)، «متن قانون اساسى زمان اعلى‏حضرت محمدظاهر شاه (1343)» و «متن كامل قانون انتخابات افغانستان».

از كتابخانه‏هاى يادشده كه بگذريم بايد از خيل وبلاگ‏هايى ياد كنيم كه هر يك به گونه‏اى در همين طريق كارهايى كرده‏اند و مى‏كنند. البته آن ها را نمى‏توان «كتابخانه» دانست، چرا كه بيشتر فضاهاى شخصى و خصوصى‏اند كه نوشته‏هايى را ارائه مى‏كنند كه گردانندگان آن ها مى‏پسندند و دوست دارند. اين وبلاگ‏ها اغلب كشكولى هستند حاوى مجموعه‏اى از داستان هاى كوتاه برگزيده صاحب وبلاگ، قطعاتى از كتاب هايى كه او خوانده و آن ها را پسنديده، احتمالاً پيوند به يكى دو كتاب بى‏ارتباط با هم، تصويرهايى از چند نويسنده و شاعر و هنرپيشه، ترانه‏هايى از چند خواننده مشهور داخلى و خارجى و البته طبع آزمايي هاى «وب‏نويس» كه جاى خود را دارد. با اين تفاصيل، مراجعان به چنين مجموعه‏اى، اغلب از خود صاحب وبلاگ يا چند دوست و آشناى او فراتر نمى‏روند.
*
در خاتمه بايد يادآور شد كه به رغم مشكلاتى كه كاربران اينترنت در ايران با آن ها مواجه‏اند، كتابخانه‏هاى مجازى فارسى به سرعت در حال گسترش‏اند. معضلاتى چون سرعت كم اينترنت در ايران، بيش از حدّ زمان‏بر بودن ارسال و دريافت پرونده‏ها، مميزى رو به گسترش دولتى و... نتوانسته است مانعى بازدارنده بر سر راه اين پديده پويا قرار دهد. در حال حاضر مجموع كتاب هاى ديجيتالِ فارسى در اينترنت به صدها عنوان مى‏رسد و تا رسيدن به مرز هزار عنوان زمان لازم است. ولى با سرعت رشدى كه اين پديده دارد، هيچ بعيد نيست كه در آينده‏اى نه چندان دور از هزاران عنوان كتاب فارسى در شبكه جهانى ياد كنيم. از سوى ديگر نقش كتابخانه‏هاى مجازى در گسترش زبان فارسى و نفوذ كتاب هاى ايرانى در جوامع فارسى زبانِ همجوار موضوعى است كه به يقين ارزش بررسى جدّى را دارد.
ويژگى اصلى بزرگراه هاى اطلاعاتى جهانى قاعدتاً دسترسى سريع، آسان، ارزان و بدون مانع و رادع به اطلاعات است. با اين حال برخى دولت ها از جمله در ايران سياست هاى مميزى اينترنت را در پيش گرفته‏اند. ظاهراً كتابخانه‏هاى مجازى هم از موج فزاينده اين مميزى يا «فيلترينگ» - آن گونه كه متصديان امر كار خود را مى‏نامند - در امان نمانده است. شاهد اين مدعا كتابخانه‏اى است كه تقريباً مجموعه‏اى شبيه به«كتاب هاى رايگان فارسى» را عرضه مى‏كرد و تا چندى پيش قابل ديدن بود ولى امروز نيست. اين در حالى است كه يك بررسى اجمالى نشان مى‏دهد كه در ميان صدها عنوان كتاب فارسى موجود در اينترنت، غلبه با كتاب هاى دو حوزه «ادبيات» و «دين» (يعنى متون مذهبى شيعى) است و در مقابل، كتاب هاى «سياسى» به طور اعم و كتاب هاى «مخالفان سياسى» به طور اخص، صرفاً بخش بسيار كوچك و ناچيزى را تشكيل مى‏دهند.
چندى پيش مديرعامل «شركت ديتاى مخابرات ايران» در مصاحبه‏اى اعلام كرد كه تاكنون شركت مخابرات بيش از 70 ميليارد ريال صرف «فيلترينگ» پايگاه هاى اينترنتى كرده، ولى نتوانسته است به طور كامل به نتيجه مورد نظر خود برسد30. بايد منتظر بود و ديد كه در آينده چه سهمى از چنين بودجه‏هاى كلانى نصيب كتاب هاى ديجيتال و كتابخانه‏هاى مجازى فارسى خواهد شد!

1. ebook
2. Digital Library
3. Virtual Library
4. CD_ROM
5. Multimedia
6. چند نمونه از مقالات خواندنى در اين زمينه:
- عبدالحسين آذرنگ، «ئى‏بوك و پى بوك»، جهان كتاب، س 7، ش 24-21، (اسفند 1381 - فروردين 1382).
- طاهره طاهرى، «كتابخانه ملى: ديجيتالى يا سنتى»، فصلنامه كتاب، دوره 13، ش 4، (زمستان 1381).
- كيوان كوشا، «نشر اينترنتى: فرصت ها و چالش هاى نشر كتاب در محيط شبكه جهانى وب»، فصلنامه كتاب دوره 14، ش 1، (بهار 1382).
- مهرداد نيكنام، «كتاب الكترونيك»، فصلنامه كتاب دوره 14، ش 1، (بهار 1382).
- مارك هرينگ، «ده دليل بر اينكه اينترنت جانشين كتابخانه نمى‏شود»، ترجمه سيمين نيازى، فصلنامه كتاب، دوره 13، ش 3، (پاييز 1381).
7. Project Gutenberg
پيشينه «طرح گوتنبرگ» بهدهه 1970 باز مى‏گردد كه با تبديل متون ادبى كلاسيكِ بدون حق مؤلف به كتابهاى الكترونيك كار خود را آغاز كرد. سال ها بعد به تدريج اين كتاب ها در وب قرار گرفتند. براى مشاهده مجموعه كتاب هاى «طرح گوتنبرگ» رجوع شود به: WWW.digital.library.upenn.edu اين پايگاه اينترنتى از سوى دانشگاه پنسيلوانيا (امريكا) حمايت مى‏شود.
8. www.farsibooksonline.blogspot.com
9. www. sare 8002. com
10. www. banitak. com
11. www. ketabkhaneh. i8. com
12. www. avayeazad. com
13. www. khabgard. com
14. www. rezaghasemi. org
15. www. sokhan. com
16. www. hlibrary. persianblog. com
17. www. goftman. com
18. www. Irantarikh. com
19. www. al-shia. com
20. www. howzeh. net
21. www. imamalinet. net
22. www. best4u. tk
23. www. marxists. org/farsi
24. www. chbedu. org
25. www. ebookpars. com
26. www. olomrayane. 05megs. com
27. www. amirarsalan. org
28. www. ariaye. com
29. www. popalebooks. persianblog. com
30. www. bbc. co. uk/ persian/ news )4002/60/40(