ماجراي دلدادگی پروفسورشارل هانري دوفوشه كور به حافظ، زهرا شمس يدالهي

ما در ترجمه ی کامل دیوان حافظ به زبان فرانسه که در آغاز سال ۲۰۰۶ میلادی در دسترس فرانسه زبانان و فرانسه دانان قرار خواهد گرفت، با شگفتی و تحسین شاهد آن خواهیم بود که چگونه استاد دوفوشه كور با شناخت عميقي كه از تكنيك شاعرانه فارسي دارد مغروق و مجذوب در تخیلات حافظ، شعر او را با موفقيت بی نظیری به زبان فرانسه برگردانده است

تبليغات خبرنامه گويا	advertisement@gooya.com

به مناسبت ترجمه ی کامل دیوان حافظ به زبان فرانسه براي نخستين بار

در اواسط دهه ی هفتاد که پژوهش های اولیه ی مربوط به رساله ی دکتریم ( تخیل شاعرانه درغزلیات حافظ – مطالعه موضوعی ) را در فرانسه انجام می دادم برای ملاقات وکسب فیض از محضر بزرگانی چون احمد شاملو، سعیدی سیرجانی ، ... وهمچنین دست یابی به منابع لازم، بطور مرتب به تهران سفرمی کردم. روزی در انجمن ایران وفرانسه به ملاقات پروفسور شارل هانری دوفوشه کور رفتم. در آن دوره ایشان مدیر قسمت ایرانشناسی انجمن بودند. این آشنایی تا امروز ادامه پیدا کرده و درتمام این سال ها ایشان چون گنجینه ی پرباری برای من به حساب می آمده وهمیشه از دانش فراوانشان در زمینه ی ادبیات خصوصاً ادبیات فارسی و حافظ ، سود جسته ام . پروفسور دوفوشه کور در جریان نوشتن دومین رساله ام ( پژواک شعر حافظ در فرانسه – ترجمه و پذیرش) که درسال ۲۰۰۱ در اپسالا دفاع کردم هم بارهای بار چون راهنمایی با سخاوت وقتشان را در اختیار من گذاشته و بحث وگفت و گو با ایشان در باره ی حافظ ، موضوع مشترک و مورد علاقه ی ما، همیشه شیرین و پربار بوده است. ایشان همچنین به دعوت دانشگاه اپسالا به عنوان عضو اصلی هیئت ژوری درجلسه ی دفاع رساله ام شرکت داشتند. رساله ی اخیر پس از یکسال ازطرف دانشگاه اپسالا بصورت کتاب دریک مجموعه ی علمی به چاپ رسید. نوشته ی زیر ترجمه ی قسمتی از کتاب اخیر می باشد که در فصل مربوط به «مترجمان غزلیات حافظ در نیمه دوم قرن بیستم» آمده وآن را به بهانه ی ترجمه ی کامل دیوان حافظ به فرانسه برای نخستین بار به عنوان نوید به دوستداران حافظ تقدیم می کنم.

شارل هانري دوفوشه كور در سال ۱۹۲۵ در مراكش بدنيا آمد و هفده سال اول عمرش را در آن كشور گذراند. او در الجزاير، تونس و در شهر ليون در فرانسه به فراگيري علوم ديني و زبان عربي پرداخت. روزي استاد زبان عربي او در تونس، رنه داگورن، به او پيشنهاد كرد:« اگر به تمدن اسلامي قرون وسطا علاقه دارید لازم است با زبان و ادبیات ایران آشنا شوید زیرا ایرانیان در بنیانگزاری این تمدن نقش اصلی ایفا کرده اند». پس او به فراگيري اين زبان پرداخت. فرهنگ و ادبيات فارسي وي را آنچنان شيفته ي خود ساخت که ۱۹ سال او را درگير ترجمه و تحشیه ی ديوان حافظ كرد که کاری است بس عظیم و بی همتا . اين کتاب هم اكنون دردست چاپ مي باشد.

شارل هانری دو فوشه کور روزي برای کنجکاوی به سراغ زبان فارسی رفت، سپس با گنجینه ی ادبیات فارسی، شاعران ونویسندگان آن به ویژه حافظ آشنا شد و از آن پس همچون خود حافظ دراین بند جاوید گرفتار بماند:
به تماشاگه زلفش دل حافظ روزي / شد كه باز آيد وجاويد گرفتاربماند ( ۱۰ / ۱۷۵ )

دردوره اي كه درباره ي ترجمه هاي فرانسوي زبان غزليات حافظ پژوهش مي كردم پرسشنامه اي براي مترجمان معاصر منجمله پروفسور دوفوشه کور فرستادم. ايشان در پاسخ به اين پرسش كه درباره ي حافظ واشعارش چه فكرمي كنيد، نوشتند:« دراين پانزده سالي كه روي اشعار حافظ كارمي كنم همواره به او فكركرده ام».
شارل هانري دوفوشه كوراستاد برجسته و بازنشسته ي سوربن جديد (پاريس ۳) مي باشد. در مجموعه اي كه دربزرگداشت ايشان تهیه شده کریستف بلعي درصفحه ي ۲۵۲ از او بنام« متخصص بزرگ علوم ادبي، استاد در نثر و نظم فارسي كلاسيك » نام مي برد(پند وسخن، انجمن ایرانشناسی فرانسه درایران ،۱۹۹۵) . شارل هانری دوفوشه کور شاگرد هانري كوربن و ژيلبر لازار است كه به بالاترين درجات علمي و دانشگاهي در مطالعات ايراني دست يافته است. او رساله ی دکتری دوره سوم دانشگاهی را درباره ی « توصیف طبیعت در شعرفارسی قرن پنجم هجری» نوشته و رساله ی دکتری دولتی خود را در زمینه ی « اخلاقیات در ادبیات فارسی از بدایت آن تا پایان قرن هفتم هجری» نوشته است.

سفرهاي ساليانه ي او به ايران او را در تماس مستقيم باادبيات فارسي و پژوهشگران ايراني قرارداده است. وی در دهه ی ۷۰ مدير انجمن ايرانشناسي فرانسه در ایران بوده و در سال ۱۹۷۸ مجله ي سالانه ي كتابشناسي ابستراكتا ايرانيكا را تأسيس كرد. ازسال ۱۹۸۴ كه تزدكتري دولتي اش (doctorat d’Etat) رادفاع كرد تاسال ۱۹۹۳ با قبول مسئوليت هاي مختلفي درتماس مستقیم ووسیع با فعاليت هاي مربوط به ادبيات ایران قرارگرفت، از جمله ی این مسئولیت ها مديریت «انستيتوي مطالعات ايراني دانشگاه پاريس ۳» ، مديریت « او.ار.آ ۱۰۶۰، زبانها، ادبيات و فرهنگ ايراني»، مديریت « او،اف، ار (مركزآموزش و پژوهش) مشرق زمين و دنياي عرب، دانشگاه پاريس ۳»، عضویت هيئت نويسندگان ومدير«انجمن پژوهشي شعر و ادب پارسي (كارنامه)» و ریاست « انجمن پژوهش هاي مبادلاتي در ادبيات پارسي پاريس» بود.

تسلط پروفسور شارل هانری دوفوشه کور به نثر و نظم فارسي كلاسيك، از او كارشناسي برجسته ساخته كه با نگاهي تازه به پژوهش درزمينه ی ادبيات كلاسيك فارسي مي پردازد. تحقیقات او بیشتر در سبک شناسی وتاریخ ادبیات قرون وسطا و عرفان می باشد.

پروفسور دوفوشه كورغيراز نقدها و بررسي هائي كه درباره ي كتاب هاي مختلف نوشته، شمار فراواني كتاب دارد و مقاله های بسیاری در مجلات و دائره المعارف هاي مختلف درباره ي ادبيات پارسي قبل از اسلام و قرون وسطا به زبان هاي فرانسه و فارسي نوشته است.

درميان شاعران پارسي گوي، حافظ شاعرمورد علاقه وتحسين وی مي باشد، شاعري كه به نظراو بي همتاست (پرسشنامه/سئوال ۳). حافظ براي او مرکز ثقل فرهنگ و ادب ایرانی به شمارمي آيد. درمصاحبه اي كه م. شاهرخي وا. دهباشي دردانشگاه سوربن درسال ۱۹۹۲ با استاد مي كنند او مي گويد:« ... حافظ مثل یک مرکز است. كسي که بتواند برسد به اين مركزادبيات فارسي مي تواند قضاوت کند به تمام ادبيات. مثل يك آينه كه زوايه هاي مختلف را نشان مي دهد، صورت هاي مختلفي دارد. ديوان حافظ مثل يك آينه است. اثر حافظ را در هر شاعر و نويسنده اي مي توانيد پيداكنيد».
( کلک ، مهرماه ۱۳۷۴ شماره ۶۷، صفحه ۲۴۹ ).

استاد دوفوشه كورمعتقد است كه بايد بين شخص حافظ و حافظ شاعرتفاوت قائل شد. در نظر او حافظ قبل از هر چيز يك شاعراست، بنابراين هرآنچه او مي سرايد منحصراً در يك چارچوب شاعرانه است و ما از جستجوي مسير شخصي در اثر او بايد دوري كنيم. به نظر وی تصاوير بكاررفته توسط حافظ كه از يك سنت مسلط كه ميراث چندين قرن شعرفارسي مي باشد، برمي خيزد و« محدود به ترسيم عمليات دقيق زندگي ملموس حافظ نيست : ديوان يك سرگذشت و يا دفترخاطرات نيست».(كارنامه شماره ۲/۳ سال ۱۹۹۵ صفحه ي ۱۳).

پروفسوردوفوشه كوردر مورد غزل مي گويد غزل « يك فضا، يك كل است . غزل دریچه ای است به سوي يك موقعيت، دقيقاً مانند رمان آغازي دارد، تحول مي يابد و پايان مي گيرد. باخواندن غزل به دنيايي دست مي يابيم كه شبيه يك تابلو، يك منشور الماس است كه با آن مي شود جلوه های گوناگون زندگي را دید. هرچه بيشتربه آن نگاه كني بيشترمي بيني و بيشتر درمي يابي ». (خلاصه اي از گفت وگوی نويسنده با پروفسوردوفوشه كور در پاريس، ۲۷ ژوئن ۱۹۹۶) .

وی می گوید غزل حافظ فقط از كلمات و علائم تشكيل نشده است. نقش خط و اصوات را نبايد فراموش كرد. بنابراين يك نوع هم آهنگي بين آنچه گوش مي شنود و آنچه چشم مي بيند وجوددارد. در اين كارهنري كه شبيه نت یک آهنگ موسيقي است انسان « بازي اصوات و تجانس کلمات را كه با بازي دست نوشته درآميخته، درمي يابد (تجنيس، مغلوب...)» (مقاله ديدار روي يار ازنظرحافظ ، مجله لقمان سال ۱۶ شماره ۲ بهار/تابستان ۲۰۰۰ صفحه ي ۱۵).

پژوهش در ادبيات فارسي در طول بيش ازسي سال پروفسوردوفوشه كور را آنچنان به حافظ نزديك كرده كه او از سال ۱۹۸۶ دست به ترجمه ي ديوان کامل حافظ زده است. وی درپاسخ به سئوال ۶ پرسشنامه كه مي پرسم به چه دليل اين كارعظيم را انجام مي دهد، مي گويد: « من باين دلايل ترجمه مي كنم : ۱- براي اينكه خودم شعر او را درك كنم. ۲- درك خود از شعر حافظ را با ديگران درميان بگذارم و به اين طريق تصحيح بشوم». وی در جواب به سئوال ۸، آرزومي كند كه كساني غير از خوانندگان معموليش یعنی اهل ادب ، ترجمه اش رابخوانند و مي گويد « به اميد اينكه خوانندگان بيشتري داشته باشد» ترجمه مي كند.

در سال ها ي اخير، افق ترجمه، تا آنجا كه مربوط به ترجمه ي حافظ به زبان هاي مختلف مي شود، روشن ترازگذشته شده است. ولي دوفوشه كور ترجمه هاي قديمي برايش چندان جالب نيستند «مگر تازه ترين آن ها كه درآنها پيشرفت تصحیحات و پيشرفت تفاسيرديده مي شود» (پاسخ به سئوال ۲۵). اما كتاب هاي فارسي و تفاسيرديوان منابع با ارزشي هستند كه در دسترس او قراردارند. اوهمچنین اظهارمي دارد كه درزمينه ي تئوريك از كتاب آنتوان برمن « درباره ی نقد ترجمه ها: جان دون»، ۱۹۹۵، تأثيرفراواني گرفته است ( پاسخ به سئوال ۱۱).
پروفسوردوفوشه كور پيش از اينكه درگيركارترجمه ی يك غزل بشود به خواندن درست آن (باتوجه به وزن) اهميت فوق العاده اي مي دهد. او مي گويد درك رابطه ي بين واژه ها، هم ازنظرمعني آن ها وهم از نظرآهنگ آن ها نيزبسيارمهم است. وی سپس به قافيه و رديف كه وحدت شعر را جهت مي دهد، توجه مي كند و سپس به بررسي اولين و آخرين بيت براي كشف رابطه ي آن ها مي پردازد. ( رازواره ی حافظ ؟ كارنامه شماره۲ / ۳ صفحه ي ۱۲).

در ترجمه هائي كه ازايشان در اختياردارم (شماری ازآن ها درنشريات مختلف چاپ شده و تعدادي ازآن ها را استاد برای استفاده درپژوهش هايم در اختيارمن گذاشته است) ازديوان خانلري استفاده كرده است. ترجمه هاي پروفسوردوفوشه كور به نثر است و او اظهار مي دارد كه « تمام ترجمه هائي كه به نظم انجام شده اند هميشه به نظرمن بسيار از متن اصلي (فارسي) دور افتاده اند» . به علاوه او متقاعد شده است كه بازآفريني وزن و قافيه « به هيچ دردي نمي خورد» (سئوال شماره ۲۰ ). وی عقيده دارد كه بازآفريني تشبيهات امري ضروري است و اظهارمی دارد که در ترجمه بايد به تشبيهات به نوعي جان دوباره داد. به همين جهت با استفاده ازمتافرها ،نمادها، تشبيهات، بهمان صورتي كه درفارسي هستند، مانند متافرسيمرغ، آن رابه خواننده ي فرانسوي مي شناساند. ( بخشی ازگفت و گوي نويسنده بااستاد، پاريس اكتبر ۲۰۰۰). ترجمه هاي پروفسوردوفوشه كورهمراه باتفسير گسترده و سودمندی است که در آنها ، توضيحات مربوط به محتوا ودرصورت لزوم فرم را ارائه مي دهد.

در زير دو نمونه از ترجمه ي ايشان را مي آورم:
نقش خیال روی تو تا وقت صبحدم / بر کارگاه دیده ی بی خواب می زدم ( ۵ / ۳۱۳ )

تابلوئي كه پروفسوردوفوشه كورازآن صحبت مي كند دراين ترجمه به زيبائي ترسيم شده است. شاعر/عاشق كه امكان ديدن روي محبوب راندارد درخيالش تصوير روي اورا نقش مي زند. اين آفرينش هنري در كارگاه چشمان شاعر كه با خواب بیگانه است نقش می بندد. در اين ترجمه تصاویر متن اصلي با مهارت به فرانسه برگردانده شده است و شكوه و قدرت شاعرانه ی آن خواننده ی فرانسه زبان را به دنياي خيالي و فوق العاده ي شاعر نزديك مي كند.
نمونه ي ديگر:
خیال روی تو چون بگذرد به گلشن چشم / دل از پی نظر آید به روزن چشم ( ۱ / ۳۳۱ )

دوفوشه كور با حفظ تصاوير و ظرافت هاي متن اصلي اين مفهوم را به خوبي به فرانسه برگردانده و تخیل خوانندگانش رابه دنياي خيالي و سرشار از تصوير شاعر غزلسرا مي برد.

ما در ترجمه ی کامل دیوان حافظ به زبان فرانسه که در آغاز سال ۲۰۰۶ میلادی در دسترس فرانسه زبانان و فرانسه دانان قرار خواهد گرفت، با شگفتی و تحسین شاهد آن خواهیم بود که چگونه استاد دوفوشه كور باشناخت عميقي كه از تكنيك شاعرانه فارسي دارد مغروق و مجذوب در تخیلات حافظ، شعر او را با موفقيت بی نظیری به زبان فرانسه برگردانده است.

دکتر زهرا شمس يدالهي