"ميراث غفلت، ای سرزمين من!"، محمد مختاری در آمريکا، مسعود نقره کار

۱۲ آذر ماه سال ۱۳۷۷، در يک غروب خزانی، "گورزادها" شاعر را ربودند، خفه کردند و جسدش را در بيابانی انداختند. "قناری موزون گلوی سرشارش را نثار کرد"، تا آوازش رساتر بر فراز ميهن مان شنيده شود: "... و آن که صبر و نور هديه شکم ها می کند / قبای تنگ اش را / گشادتر می دوزد..."

تبليغات خبرنامه گويا	advertisement@gooya.com

۱).

************

" چشم مون روشن" را شنيده بودم اما"گوشمون روشن" را اولين بار بود می شنيدم. محمد مختاری اَنسوی خط تلفن بود، حال و احوالی کرديم و بعد ازياد اَوری خاطراتی دور ، در باره ی سفرش به امريکا و اروپا گپ زديم.
چند باری ديده بودمش ، در دفتر کانون نويسندگان در خيابان مشتاق، در انتشارات توس و خانه ی يکی از رفقای سازمانی. با سازمان جدا شده از سازمان فدائيان اکثريت که به "۱۶اَذری "ها شناخته می شديم در زمينه های فرهنگی همکاری ای جانبی داشت. شنيده بودم سرمقاله های " بيداران" ، که در قلمرو سياست و هنر منتشرمی شد ، را می نويسد. سرمقاله ها را با نام مستعار می نوشت، سر مقاله هائی که نشان از تيزهوشی ، درايت و خرد فرهنگی و سياسی نويسنده اش داشت. کارهائی نيز به طور پراکنده از او خوانده بودم.اما اَنچه او را در ذهن من خوش نشانده بود تعريف " طالبی" در باره زندان مختاری بود. طالبی هم بند مختاری بود و پس از اَزادی برای من و مهدی اصلانی تعريف کرد:
" توی بند ما تنها کسی که اَبروداری می کرد و قوت قلب بود محمد مختاری بود. جائی که رفقا به خاطر يک بند انگشت پنير تو سروکله هم می زدن وجود اَدم متين،اَرام و باگذشتی مثل مختاری دلگرمی بود، اصلن دنياش با دنيای بقيه ی هم بندی هامون فرق می کرد "
و اين سال های ۶۲-۶۳ بود.
چيزی حدود ده سال بعد بهمن از ايران اَمده بود تا گشتی در امريکا بزند.از هر دری می گفتيم تا به شعر رسيديم ،از محمد مختاری گفت :
" توی جوان ترها مختاری هم بد نيست ، شاعر خوبی ست اما نه در حد شاملو. با نظرات فلسفی ، سياسی و فرهنگی اش هم خيلی موافق نيستم"
همين حد از دهان بهمن در تعريف کسی شنيدن خودش نعمتی ست! مهربان صاحب نظری که از رهبری سازمانی "چپ" به پست مدرنيسم رسيده است و در حيطه سياست و فرهنگ خود را قطبی می داند. پرسيدم:
" از نزديک با او آشنائی؟"
گفت :
" اَره، رفت و اَمدی داريم، بدش نمی اَيد سفری هم به امريکا داشته باشد"
و همين سبب شد تا بهمن مهربان و دوست داشتنی قاصدی شود و نامه من را به محمد برساند. برايش نوشتم که امکان سفرش به امريکا هست .
باب مکاتبه مان باز شد. روزهائی بود که سرگرم خواندن برای گذراندن امتحانات پزشکی در امريکا بودم ، به او گفته بودم . هر بار که تماس می گرفتيم ، پيش از هر چيز ، می پرسيد:
" با اَزمون پزشکی چه کردی؟"
کلمه ی " اَزمون " را شنيده بودم اما نمی دانم چرا از زبان او تازگی خاصی داشت ، و مثل"گوشمون روشن "
يادگار او شد.
پيش از اَنکه برای سفرش کاری کنم خبر داد به" کنگره شاملو" که در تورنتو کانادا برگزار می شد ، دعوت شده است. از من خواست مسئوليت برنامه ريزی سفر فرهنگی اش را به امريکا و اروپا به عهده بگيرم ، من هم قبول کردم. در مورد سفرش به اروپا با نسيم خاکسار و رضا علامه زاده صحبت کردم واَن ها که مختاری را خوب می شناختند کمک کردند و مسئله سفر به اروپايش حل شد. قرار شد در امريکا در ۱۰ شهر برنامه داشته باشد. از من می خواست به طور دقيق برنامه سفرش را برايش روشن کنم با اين تاکيد و شرط که اين کار به
"اَزمون" من لطمه نزند . وقتی گفتم اَزمون ها را قبول شدم خيال اش راحت شد.

اَمد ،نوامبر سال ۱۹۹۶ , و به قول خودش با" بار کتاب".
۳ نفر از دوستان برای حضور در کنگره شاملو از اورلاندو به تورنتو رفتند، سخنرانی مختاری رايکی از بهترين
سخنرانی ها ، و شخصيت او را دوست داشتنی و متين ديدند،. در تورنتو موضوع سخن اش " سنخ شناسی زبان ستيز"، واز همين زاويه پرداختن به زبان شعر شاملو، بود.همين دوستان مقداری از کتاب هايش را اَوردند تا بارش را سبک کرده باشند. تا او به اورلاندو برسد کتاب هايش را يکبار خواندم ، اما نه ،انسان در شعر
معاصر را دوبار خواندم.
پيش از اَنکه به اورلاندو برسد، تلفنی با هم تماس داشتيم . به اورلاندو که رسيد سخنرانی هايش در شهرهای ونکوور، سياتل، لس اَنجلس، دالاس و اَستين را پشت سر داشت.
پيش از اَنکه از دالاس راه بيفتد زنگی زد.
" لحظه ديدار نزديک است ! فقط اميدوارم همديگر را گم نکنيم"
" نترس ! با اَن عکس بزرگی که شهروند از تو چاپ کرد، کورم بشم باز پيدات می کنم، تازه شم اگه گم شدی کافيه اسم منو بياری ، يه هر کی بگی رفيق منی يه راست می اَردت دم در خونه م!"
خنديد.
راه بندان بود، دير رسيدم. گم اش کردم ."اميد" به بغل اين طرف و اَن طرف فرودگاه می دويدم.اَسم لاکردار هم به سراغم اَمده بود. اميد خسته و کلافه نق می زد. چيزکی نمانده بود که من هم کلافه شوم که ديدمش، منتظر چمدانش بود.
" ديگه چيزی نمونده بود به يکی از اين امريکائی ها بگم که رفيق توام تا منو برسونه خونه ت!"
" اگه عکس تو تو شهروند نمی ديدم ، نمی شناختمت"
خسته به نظر می رسيد. با انگشت شست و نشانه چشم هايش را ماليد.
" اَب و هوای اين شهر شنيدم بيشتر گرم و مرطوبه ، الان که انگار نه انگار زمستونه "
" اَره ، يه چيزی مثل بندرعباس خودمونه"
" شهر چقدر جمعيت داره؟"
" ميگن حدود يه مليون "
برای چندمين بار چشمهايش را ماليد.
"چقدر ايرانی داره؟"
" ميگن حدود دو سه هزارتا"
"به برنامه های فرهنگی علاقه ای نشون ميدن ؟"
" نه زياد ، برنامه های جدی ۵۰- ۴۰ نفری می اَن اما برای برنامه های رقص و اَواز لس اَنجلسی ۷۰۰- ۶۰۰ نفری جمع ميشن ، اونم با بليط های ۴۰- ۳۰ دلاری ."
" باز خوبه تو لس اَنجلس با او ن همه ايرانی برای برنامه های جدی ۵۰- ۴۰ نفرم نمی آن"
می دانستم در سياتل و لس آنجلس و دالاس و اَستين سخنرانی هايش شنونده های کمی داشت. با اينحال پرسيدم:
" تا حالا جلسات را چگونه ديدی؟"
" تورنتو خوب بود، ونکوور هم بد نبود ، اما سياتل و لس اَنجلس و دالاس وآسثين خيلی فقيرانه برگذار شد، از لس اَنجلس خيلی تعجب کردم. با اين حال خيلی دوستان لطف کردند ، خيلی از عزيزانم را ديدم و در جمع های خوبی شرکت کردم ، مصاحبه ها و گفت وگو هائی هم داشتم، تا اينجا تجربه خوبی بود، اميدوارم دوستان هم راضی باشن"
" وضع لس اَنجلس هميشه همينطور بوده، کمييت خوب اما امان از کيفيت شون ....."
حرفم را قطع کرد:
" بگذريم ، از خودت بگو ، از کارو بارت ، از همسرت و از اين پسرک شيطان"
از خودم و همسرم و پسرکم چيزهائی گفتم و بعد هر دو ساکت شديم . شهر را به دقت تماشا می کرد.
"اين شهر انگار پستی و بلندی نداره، درخت هاشم بيشترنخل و بلوط هستن، خيلی جای جالب و قشنگی ی "
چيزی نگفتم.
" حتمی ميگی عجب مهمونه فضولی نصيب مون شده ، هان؟"
" نه به حساب کنجکاويت ميذارم"
رسيديم.
" چه خونه قشنگی ی ، خريديش؟"
" نه ، مال يکی از دوستانه، تقريبا" اجاره نشينم "
گفته بودم درباره کانون نويسندگان کاری پژوهشی در دست دارم، برايم کتاب و سند وعکس در باره کانون نويسندگان اَورده بود. کمی در باره وضعيت کانون نويسندگان گپ زديم، از کانون نويسندگان در تبعيد پرسيد، اما قرار گذاشتيم در باره کانون بطور مفصل گفت وگوداشته باشيم و گفت و گوهايمان را هم ضبط کنيم.
نگاهی به قفسه کتاب انداخت، و بعد موسيقی ای اَرام و جرعه ای ويسکی:
" تا اينجا که من ديدم تو خارج اهل قلم و فرهنگ خوب کار کردن ، متاسفانه ما تو ايران دسترسی به اين کار ها و خبر ها نداريم "
"اَره" ای گفتم و ساکت شدم ، دوست داشتم بيشتر او حرف بزند.
" خيلی از دوستان گله می کردند، می گفتند در داخل تلاش می شود کارهائی که در خارج می شود راکم ارزش جلوه دهند وادعا می کنند کاری در خارج کشور نشده ، من خيلی در جريان نيستم ،اَيا واقعا" گله ی درسثی ست ؟"
" اَره "
و چند نمونه را برايش اسم بردم و اظهار نظرها را هم نشان اش دادم.
" فکر نمی کنی از روی بی اطلاعی و نبود رابطه است ؟"
" نه ، اَدم بی اطلاع ازموضوعی بهتر است در باره اَن موضوع اظهار نظر نکند، اونم اين اَدما، که هر کدومه شون خودشونو علامه ای می دونن، در ثانی اينا اکثرا" به خارج سفر کردن و همين برو بچه ها ی هيچکاره از نظر اونا براشون برنامه گذاشتن، و با عشق و علاقه کارهايشان را دادند که علامه های داخل کشور بخوانند و نظر بدهند اما....."
حرف ام را خوردم، فکر کردم شايد با حرف هايم ناراحت اش کنم.
" اما چی ؟ "
" بگذريم عمو ممد عرقمونو بخوريم ، نمی خوام ناراحتت کنم "
" من ناراحت نمی شم و دوست دارم اين چيز ها را بدونم، مسئله ايست که بايد روش صحبت و فکر بشه"
" نيگا کن ممد جان اون کتابارو، که کار بچه های خارج از کشور هست رو دوستان اهل قلم داخل قبل از پروازشان در فرانکفورت به من دادند، با يک جمله ی تقريبا" مشابه:" ما که وقت نکرديم اينجا اينارو بخوونيم بردنشونم به ايران صلاح نيست باشه واسه تو " و بعد همين دوستان در ايران می گويند کاری در خارج کشور نشده "
جرعه ای نوشيد ، و به فکر فرو رفت.
" نگفتم عرقمونو بخوريم و ولش کنيم!"
و اندک اندک دوستان اَمدند، وبساط می پهن تر، و خاطره گوئی ها شروع شد. ازآن جمع فقط سيمين صالحی را می شناخت.
صبح زود از خواب بيدار شده بود. کنار کانال اَبی که پشت خانه بود به تماشای بازيگوشی ماهی ها نشسته بود. با فنجانی قهوه ی تازه دم به سراغش رفتم.
"خوب خوابيدی ؟"
" ای بد نبود. چه جای باصفا و د نجی ی اينجا"
برنامه روزمان را برايش گفتم ، موافق بود: گشتی در شهر ، کمی استراحت ، گفت و گو در باره کانون نويسندگان(۲) وبعد مهمانی خانه ی يکی از دوستان.
" راستی، کتاب انسان در شعر معاصر رو خوندی ؟"
" اَره، ۲بار، با کند ذهنی ای که من دارم لازمه يه بار ديگه بخوونم"
" دوست دارم نظرتو در موردش بدونم "
" باشه ، اما اجازه بده يه بار ديگه بخوونمش "
از "خيا بان کليسا" خوشش آمده بود ، خيابانی پر از ميخانه که زمانی ميخانه هايش کليسا بودند.
" چقدر يه اَبجو منو گرم کرد"
" اَبجو هاش با اَب دعا قاطی ان، تبرک شدن "
قرار شد " ديزنی ورلد" و جاهای ديد نی شهر را روزهای ديگر ببيند. به شوخی گفتم :
" ديزنی ورلد" واسه بچه ها خوبه، حو صله ات سر نمی ره؟"
" نه ، احتمالا" بزرگ ترها بيشتر خوششون می اَد ، مثل فيلم های کارتون "
دوسه ساعتی در باره کانون نويسندگان صحبت کرديم و بعد راهی مهمانی شديم.
روز بعد با دوستی کنار اقيانوس در"ديتو نا بيچ " وقت گذراند. عصر ادامه ی گفت وگو و ضبط اَن، و شب باز مهمانی در خانه يکی ديگر از دوستان.
گفت و گو ها مرا به او بيشتر نزديک می کرد .انصاف و اَزاد انديشی اش برايم شگفت انگيز و اَموزنده بود.
شنبه روز سخنرانی اش بود( ۱۸ نوامبر ۱۹۹۵) صبح برای قدم زدن ازخانه بيرون زديم ، خيابان ها و درياچه های زيبا و هوائی که هوای بهاری را می مانست ، سرحال ترش کرده بودند. برايش گفتم جلسه در يکی از سا لن های دانشگاه شهر است و قرار است دکتر کشفی معرفی اش کند و" گفت و شنيد" پايان جلسه را اداره کند. پيش تر اطلاعيه جلسه را نشان اش داده بودم .
" اين جمله که من "يکی ازچهره های درخشان شعر و ادب معاصر ايران " هستم را ايکاش نمی گذاشتی. اميدوارم موضوع برای دوستان خسته کننده نباشه ، البته شعر خوونی و گفت و شنيد هم هست "
" حتمی خوششون می اَد ، بيشترشون اهل شعرن ، و اَشنا با شاهنامه"
موضوع ،" نگرشی سيستمی- ساختاری در مطالعه و تحقيق شاهنامه فردوسی" بود.
روی نيمکتی کنار درياچه ای نشستيم. بيشتر فکر می کرد و کم تر حرف می زد . چشم به خانه های گران قيمت دور و بر درياچه داشت ، و انگشت نشانه ی دست راست ميان لب هايش.
" قيمت خونه اينجا چطوريه، مثلا" اون خونه چقدر می ارزه "
" حداقل ۲ مليون دلار"
"عجب "
داشت کراواتش را اطو ميکرد. ۲ تا کراوات از ايران برای خودش آورده بود. به جا لباسی ای که در اتاق اش بود و چيزی حدود ۶۰- ۵۰ کراوات درجه ی يک به گوشه ای از اَن آويزان بود اشاره کردم.
" می خوای يه دونه از اونارو بزنی؟ "
" نه ، همين خوبه، راستی تو اين همه کروات خوب داری چرا ازشون استفاده نمی کنی‌؟"
" اونا مال من نيستن با وفا ، مال صاحاب خونه ان ، من اصلن کروات ندارم، تو عمرم چهارپنج دفه بيشتر کروات نزدم ، اونم با کروات های قرضی."
با خنده سری تکان داد.
از برنامه سخنرانی اش راضی بود . برای او که به قول خودش حتی در لس اَنجلس سخنرانی اش " فقيرانه" بر گزار شده بود ، جمعيت ۸۴ نفره در يک شهر کوچک دلگرم کننده بود. پيرمرد های شاهنامه خوان سر از بحث او در نياورده بودند، وشعر هايش را نپسنديدند، همانها اما بعد از گفت و شنيد ها، گفتند: " جوان باسواد و جامع الاطرافی ست ".
پس از سخنرانی بيش از شب های قبل نوشيد و گپ زد.
برنامه روز های بعد را ريخته بوديم . صبح ها گردش در اطراف خانه و شهر ، ظهر ها کمی استراحت و بعد از ظهرها ادامه ی گفت و گوها در باره کانون نويسندگان و سياست و فرهنگ ، و شب ها مهمانی و ديدار با دوستان.
قرار شد تاتر " پروانه ای در مشت " را ببينيم ، و اسفنديار منفردزاده از پيش گفته بود که بعد ازاجرای تاتر شب را با ما خواهد بود.
اَلرژی به سراغش اَمده بود. سعی می کرد فس وفس دماغ اش را سانسور کند تا مباد تماشاچی های تاتر را آزرده کند. از سالن که بيرون آمديم نفسی به راحتی کشيد .
شيده هنوز بساط غذا را پهن نکرده بود که مينی بوسی جلوی خانه پارک کرد.اسفند بود و اکيپ شان.
از اَن جمع۸ نفره فقط اسفند و ايرج جنتی عطائی با نام و کارهای محمد آشنا بودند. ايرج نظر محمد را در باره تاتر " پروانه ای در مشت " پرسيد . محمد کلياتی گفت و حرف را عوض کرد، از نظر دادن طفره می رفت.
و عرق کار خودش را کرد ، اسفند پای پيانو نشست و از" قيصر" شروع کرد، "رضا موتوری" ،" گوزن ها" و..... اشک گونه های بهروز وثوقی را که کنار اسفند نشسته بود، پوشاند. فقط بهروز لب به مشروب نزد.
محمد کتاب هايش را اَورد، نسخه ای به ايرج ، بهروز و اسفند داد .ايرج نگاهی برقی به صفحات " انسان در شعر معاصر" انداخت، و چند دقيقه ای بامحمد در باره کتاب گپ زد . دم دمای صبح مهمانان رفتند.
روز بعد هم مثل روزهای قبل گذ شت و شب از" نيما"گفت:
" با دوستان شهر های ديگر هم صحبت کردم ، بايد طرحی برای صدمين سال تولد نيما داشته باشيم ، طرحی جهانی ، وخوب يونسکو هم حالا با نيما اَشناست ، شما که در امريکا و دوستانی که در اروپا هستند بايد کاری بکنيد. مقام، منزلت و کاری که اين شاعر کرد را بايد قدر شناخت و از اَن بهره گرفت ."
صبح زود از خواب بيدار شدم . داشت کتاب می خواند. پای بساط صبحانه از برنامه های اَينده اش پرسيد ، از شهرها و کسانی را که خواهد ديد. از دوستان مشترک اهل قلم و سياست در خارج کشور پرسيد ، و من از دوستان مشترک در داخل کشور ، ذره ای "غيبت کردن"و برخورد شخصی در خبر دادن و اظهار نظر کردن اش در مورد دوستان مشترک وجود نداشت. برای اولين بار با احتياط در باره مسائل مالی سفرش پرسيد. گزارشی در مورد هزينه های ۱۰ سفرش در امريکا دادم . به نظرم رسيد نگران وضعيت مالی نيز بود . مناعت طبع عجيبی داشت .
مجبور بودم چند ساعتی از خانه بيرون بروم ، وقتی برگشتم کنار کانالِ آب نشسته بود. دست دور کمرِ پسرکم «اميد» حلقه کرده بود تا مبادا درون کانال آب بيفتد، کانالی که حاشيه‌اش بيشه‌ای‌ بود و اين سويش خانه‌هايی باغ ‌گونه. کانال سبز و زيبا دور درياچه را به‌هم وصل می‌کرد، و پوشيده از نيلوفرهای آبی و خزه‌هايی‌ بود که با حرکت آب موج ور می‌داشتند.
با تکه‌ای چوب خزه‌ها و نيلوفرها را به کناری می ‌زد، نان خرد می‌کرد، به اميدهم می‌داد و با هم برای ماهی‌ها پرت می‌کردند، هجوم ماهی‌ها به‌سوی نان‌های خُرد شنگول‌شان می‌کرد. نان‌شان که تمام ‌شد اميد حوصله ماندن نداشت، و رفت. او اما ‌نشست، ساعتی شايد و چشم از کانال برنداشت. مات شده بود انگاری.
گيلاسی شراب برايش ‌بردم با پَری کالباس؛
«کجايی مَمَد، به چی فکر می‌کنی؟ مواظب باش غرق نشی!»
خنديد؛
«به قائم‌مقام فکر می‌کردم و به آنچه در دوره قاجاريه به سر مردم اومد.»
«چرا به قائم‌مقام؟»
«نمی‌دونم، شايد به اين خاطر که ديشب وقتی با جنتی عطايی و اسفنديار منفردزاده و بهروز وثوقی گپ می‌زديم صحبت از قائم‌مقام شد، شايدم به اين خاطر که امروز صبح تلفنی آدرس خونه‌مو به يکی از بچه‌های «سياتل» دادم، و اونم از اونور گفت: اِ بچهٌ خيابونه قائم‌مقامی؟ و تلنگرو اون زده.»
باز با همان تکهٌ چوب خزه‌ها و نيلوفرها را کنار ‌زد؛
«گفتی تو اين کانال که منو به ياد ميهنم ميندازه نميشه شنا کرد."
«نه مَمَد، بهت گفتم نصف بيش‌ترش رو لجن پوشونده، لجن.»
باز خنديد؛
«عجب تاريخی! راستی کارهای قائم‌مقام رو خوندی؟»
«نه زياد، قصيده‌ای ازش به‌ياد دارم، همون قصيده‌ای که وقتی با وليعهد وقت اختلاف پيدا کرد گفت، ا ينجوری‌ام تموم ميشه:
تا چند به خوان چرخ بايد برد از بهر دو نان جفای دونانم؟
اينم می‌دونم که سرنوشت تلخی داشت، و به دستور محمدشاه تو باغِ نگارستان خفه‌ش کردن.»
عينکش را بر‌داشت، و چشم‌هايش را ماليد؛
«آره، آره. آدم جالبی بود، اگر وقت کنم می‌خوام چيزی درباره‌ش بنويسم، می‌دونی به نظر من سياستمدار ورزيده‌ای بود، ضمن اينکه غرور و قُدی قشنگی‌ام داشت. با ميرزا آقاسی نمی‌ساخت و کارهای فتحعلی‌شاه رو تأييد نمی‌کرد، واسه همين‌م مدت‌ها کنار گذاشته شد، دربه‌در شد و تهمت‌های زياد بهش زدند. خُب «سيدالوزراء» باشی و زيرِ بار حرف‌های شاه و ليعهدش نری خيلی حرفِ گُنده‌ايه. بايد کاراشم خووند.»
و ‌خواند؛
«ای گلبن تازه، خار وجودت اول بر پای باغبان رفت
می‌دونی قائم‌مقام بيش‌تر اهل سياست بود و توی مسايل نظامی هم خيلی تيز بود منتها شعرم می‌گفت، نثر خوبی هم داشت و خلاصه اهل قلم هم بود.»
و باز با همان چوب بر آب ‌کوبيد، شلپ و شلوپ می‌کرد تا شايد ماهی‌ها به هوای نان سراغش بيايند؛
«آره عاقبتِ خوبی نداشت، اصلاً کار قاجاريه خفه‌کردن بود. مگه با ميرزا آقاخان کرمانی و شيخ احمد روحی و ميرزا حسن‌خان خيبرالملک اين کارو نکردن؟»
«اما مَمَد خود قائم‌مقام هم برای خوش‌خدمتی به شاه جهانگيرميرزا و خسروميرزا،‌ دو برادر شاه رو که تُو قلعهٌ اردبيل زندانی بودن کور کرد و...»
بر‌گشت و نگاهم ‌کرد. و باز چوب را بر آب ‌کوبيد.
بلند ‌شد، چوب را به آن سوی کانال، به طرف بيشه پرت ‌کرد. و توی آب، که ديگر آرام گرفته بود نگاه ‌کرد، و ‌خواند؛
«نگاه ميهنم پيرم کرده است
چراغ ماتم است گلایُل"
شب خانه يکی از دوستان دعوت داشتيم. شب "شکرگزاری"Thanksgiving در امريکا بود وبساط بوقلمون به راه. او چرائی اين روز و شب را پرسيد. اصلن اَدم" سئوال و چرا" بود.
" چرا اين روز رو روز شکر گزاری ميگن؟ ، چرا بوقلمون می خورن ؟ ، اونائی که توی شيکمه بوقلمون می ريزن چيه ؟ ، چرا می ريزن ؟ و......."
خانه ميزبان کتاب فراوان بود ، و تا فرصتی پيدا می کرد به تورق کتابی می نشست.
به وقت برگشتن به خانه ،شعری را زمزمه می کرد.
" آرامش گريخته . رويای باز مانده "
********
راهی ميامی شديم.
راديو موسيقی ای شاد و شادی آفرين ازکشور های امريکای لاتين پخش می کرد.
" ميگن امريکای لاتينی ها شاد ترين مردم جهان هستن. درسته؟"
"آره, منم خوندم و شنيدم, درست برعکس ما"
تا نيمه های راه درباره اتوبان ها و تابلوها و درخت ها وشهر ميامی سوا ل بود و صحبت.
" شنيدم آمار دزدی و جنايت در ميامی بالاست؟چرا؟ به اين خاطر که در صد سياه ها بالاست ؟"
" ظاهرا" آره, اما سفيد ام کم دزدی وجنايت نمی کنن!"
" فقر فرهنگی ومالی سياه و سفيد سرش نمی شه ,....... نيگا چه درخت زيبايی!"
و به دو درخت بلوط که بهم پيچيده بود ند اشاره کرد.
" ديدم اسم اين شهرپالم بيچ بود, به جای اينکه دوتا نخل به هم پيچيده باشند دو تا بلوط به هم پيچيد ن,عجب"
" کدوم کار روزگاردرسته که اين يکی دوميش باشه؟"
هنوز از قهوه خانه سر راه بيرون نيامده بوديم که شروع کرد:
" راستی از جريان های سياسی چه خبر؟ بروبجه های چپ چه می کنن و چی ميگن ؟"
" من سال هاست که کار تشکيلا تی نمی کنم اما با برخی از رفقا و دوستان رابطه دارم, گهگا ه نشرياتی که برايم می فرستن رو نگاهی می کنم, اطلاع دقيق ندارم, اما........"
وگفتم در باره سلطنت طلبان ومليون وچپ هاو.....آنچه را که می دانستم. روی جزييات کشتار فاجعه بهمن ماه ۱۳۶۴ در کردستان که رهبرا ن فداييان اقليت سبب شدند, انشعاب ها و جدايی ها ی درون فداييان و راه کارگر, و موضع گيری های سياسی ونظری آن ها بيشتر مکث و صحبت شد.
" من نمی فهمم , در اين وضعيتی که اقتصاد وسياست جهانی عمل می کنند, نظرات راه کارگر و برخی از رفقای قد يمی خودمون چه حد درست و کارآ وعملی ست ؟, من سر در نمی آرم"
" وقتی رفتی اروپا , و پاريس, حتمی رهبران شير فهمت می کنن !"
در ميامی موضوع سخن اش " پرسش و گفتگو " بود. حسن شايگان , که محمد را می شناخت , معرفی اش کرد. شب را در خانه حسن صبح کرديم , با می وخاطره وشعر. محمد از کارهايی که در اسارت ارشاد اسلامی داشت گفت و ازکارهايی که دردست داشت.
به وقت برگشتن خسته به نظر می رسيد.
" بد نيست دم همان کافه ای که قهوه داشت نگه داری , جای خوبی بود "
" از قهوه ش خوشت اومد يا ازاون دخترک خوشگلی که قهوه می فروخت ؟"
" شيطنت نکن شيطان!"
آن دخترک زيبا اما نبودو به جای اش سبيل کلفت نتراشيده و نخراشيد ه ای از ما پذيرايی کرد . خنده ی شيطنت آميزم محمد را خنداند.
" راستی هنوز در مورد " انسان در شعر معاصر" چيزی نگفتی !"
" واقعيت اينه که خيلی ازش استفاده کردم , مغز و دستت درد نکنن , با اين نوع کارها شايد گم شد ه مون رو بشه پيدا کرد , انسان رو ميگم. اما جسارتا" بگم که در اين کار به دو نکته کم پرداخته شده , نقش مذهب به ويژه اسلام عزيز و بيگانگان در بروزعارضه هايی که به آنها پرداختی , اين نظر من است, البته می دانی که نظرات من هميشه غلط از آب در می آن !"
" من حوزه ای رو که در نظرگرفتم حوزه ی فرهنگ و زبان است, می توان از حوزه سياست و اقتصاد هم به مسايل پرداخت وآن وقت نکاتی که مطرح می کنی جای خاصی خواهند داشت."
" يک نکته ديگه اينکه ويژگی هايی مثل شبان- رمگی رو حتی در کشور های راقيه ميشه ديد اما به گونه ای ديگه , اين در واقع پاره ای از ويژگی روانی انسان است "
" آره , اما بحث من در حوزه هايی ست که اشاره کردم "
و تا به خانه برسيم بحث" انسان در شعر معاصر" بود.
از سفرش به ميامی راضی بود.
بار وبنديل سفر به واشنگتن دی سی را بستيم . سخنرانی اش در آنجا همزمان شده بود با مصاحبه من برای رزيدنتی در بيمارستان دانشگاه مريلند. به قول محمد "سفری خانوادگی , شغلی و فرهنگی " بود. ۵ صبح راه افتاديم , چيزی حدود ۲۰ ساعت رانندگی پيش رو داشتيم . نگران اميد خواب آلود بود:
" اين طفلکی روبی خواب کرديم"
اما نه, نگران از دست دادن هوای خوب اورلاندو هم بود.
" عجب هوای خوبيه , اونجا حتمی خيلی سرده؟"
" آره"
قهوه خانه ی ميان راه پيش از آنکه قهوه اش را بگيرد زير گوش اش گفتم :
" دوست داری برگرديم قهوه خونه ی تو راه ميامی قهوه بخوريم ؟"
خنديد.
" شيطنت نکن پسر"
زيرگوشی حرف زدن و خند ه هايمان شيده را کنجکاو کرد.
" چی در گوشی ميگين و می خندين؟"
" اين شوهرت داره شيطنت می کنه شيده خانم"
" کار اصليش همينه "
ميزبانش در واشنگتن فرامرز سليمانی بود, و موضوع سخنرانی اش هم " شعر و بصيرت فرهنگی " . از کانون فرهنگی واشنگتن صحبت شد , و نيز خاطراتی که در جمع های ادبی با فرامرز سليمانی داشت , و دوستان اهل قلمی که آنجا خواهد ديد.
" راستی نيويورک چگونه ست ؟"
و از ميزبان اش مرتضی محيط پرسيد و....
" پيشرفت کار دانشنامه ايرانيکا چگونه ست ؟ از نحوه کار و کسانی که همکاری وهمياری می کنن خبر داری؟"
" ماه سپتامبر خانم حورا ياوری مهمان کانون فرهنگی شهر اورلاندو بود و بخشی از صحبت اش هم"معرفی دانشنامه ايرانيکا" بود, چشم انداز خوبی از وضعيت دانشنامه تصوير کرد , و خب نشون دادن که علاوه بر منتقد خوب بودن " مبلغ"خوبی هم هست ,و البته طبيعی بود اندکی هم غلو و بزرگ نمايی در کار باشه و....."
" مثلا چی؟"
" مقايسه ی دانشنامه با شاهنا مه!"
"عجب!"
" همکاران شان هم از طيف های مختلف فکری و سياسی هستن و وارد به کارشان , اما کاراساسا" با همياری مالی و تبليغاتی سلطنت طلبان پيش ميره , اميدوارم به يه دکان وبوتيک فرهنگی بدلش نکنن."
" کار با ارزشی خواهد شد اگر آلوده ش نکنن."
خاطره گويی و شعر خانه گرم و دلنشين فرامرز را گرم تر و دلنشين تر کرد. فيروز حجازی هم آمد و مجلس گرم تر شد.
روز بعد را با قدم زدن در جنگلی زيباو اطراف درياچه ای زيبا تر شروع کرديم. و بعد ديدار از شهرکی تاريخی و سرخپوست نشين. آنجا هم می خواست ته و توی همه چيز را در آورد, مخصوصا" کتاب های قديمی بساط يک کتاب فروش را. دوربين عکسبرداری فرامرز هم روز پر مشغله ای را گذراند.
غروب سرد زمستان واشنگتن بود . می بايد به خانه دوستی که خانه اش نزديک محل مصاحبه بود می رفتم . می دانست تقی مدرسی را خواهم ديد , گفته بود دوست دارد تقی را ببيند .
سرما جمع و جورش کرده بود. پيش از آنکه بوسه خدا حافظی رد و بدل کنيم , گفتم:
" می دونی الان چی می چسبه ممد؟ , يه فنجون قهوه ی قهوه خونه ی تو راه ميامی!"
اين بار خنديد اما ديگر " شيطان" خطابم نکرد.
بعد از مصاحبه به ديدار تقی مدرسی رفتم . داغان تر از آن بود که بتواند به سخنرانی محمد برود.
" مقاله ها يی به تاز گی ازش خووندم, کاراش خوبه, اميدوارم بتوونم ببينمش"
می بايد به اورلاندو بر می گشتم. تلفنی از حال و روز تقی برايش گفتم. گفت :
" حتمی بهش تلفن می کنم , حتمی"
از نيويورک تلفن کرد , از خانه مرتضی محيط . از برنامه هايش در واشنگتن راضی بود وگفت وگوهايی که با افراد ودر محافل مختلف داشت سرحال ترش کرده بودند. از سخنرانی اش در نيويورک گفت , و گفت ترکيبی از
" پرسش و گفتگو " و"ساخت تامل" خواهد بود.
"ميشيگان که رسيدم از پيش احمد بهت تلفن می کنم , راستی با فرامرز هم گفتگويی در باره کانون داشتم , بيشتر همان چيزهايی مطرح شد که با تو در ميان گذاشته بودم اما حتمی نوار را از فرامرز بگير گوش کن , شايد نکاتی را در گفتگو با تو فراموش کرده باشم. "
در ميشيگان احمد خزايی ميزبانش بود , وسخنرانی اش تکرار سحنزانی نيويورک(۳).
" نيويورک برايم جا لب بود, هم شهرش و هم آدم هايی رو که ملا قات کردم , دست اندرکاران دانشنامه ايرانيکا رو هم ملا قات کردم , انسان های با ارزش و پرکاری هستن اماآن هايی که من ملاقات کردم خصومت شان با چپ ها و مصدق وشاملو و کانون نويسندگان چشمگير بود , در دراز مدت به کارشون لطمه خواهد زد.
راستی در رابطه با بزرگداشت نيما با فرامرز صحبت کردی؟"
" هنوز نه "
" من از اينجا می رم شيکاگو و بعد ش بر می گردم کانادا, قبل از رفتنم به اروپا باهات تماس می گيرم, بزرگداشت
نيما رو جدی بگير."
واز کانادا تلفن کرد , و خدا حافظی.مهربانانه سپاسگزار آنانی که در اين مسافرت برايش زحمت کشيده بودند , بود.
تا مدتی از او بی خبر بودم, تاکه بسته ای نشريه از او دريافت کردم , نشرياتی که در آ نها مقاله داشت . بر پيشانی يکی از اآن نشريات يادداشتی بود , چاق سلامتی ای و اينکه چرا نامه هايش را بی جواب گذاشتم , من اما نامه ای از اودريافت نکرده بودم .
حسن که از سفر ايران برگشت , نامه ای از محمد برايم آ ورد و چشمم را روشن کرد.
پس ازچندی از نروژ تلفن زد و " گوشم را روشن کرد". برنامه ای برايش گذاشته بودند. از کار و روزگارم پرسيد و از کار و روزگارش گفت .
" برای بزرگداشت نيما چه کردين؟"
"هيچی , روزی ۱۰ ساعت کار, وشب ها جنازه به خانه برگشتن امان نميده. راستی من تا به حال غير از يک بسته نشريه, نامه ای از تو دريافت نکردم "
" معمولا" اينطوری ست"
" دوست داری سفری ديگه به امريکا داشته باشی؟"
" آره به اين شرط که شيطنت نکنی"
" نکنه دلت واسه قهوه خونه ی تو راه ميامی تنگ شده؟"
صدای خنده آرا م اش توی گوشی پيچيد.
نشريه, و مطالب و اسنادی در باره کانون نويسندگان برايم فرستاد, با يادداشتی کوتاه:
" خوشحالم کارپژوهش در باره کانون را جدی گرفتی , ادامه بده , کانون ارزش اينکارو داره و........."
در تدارک سفر مجدد ش به امريکا بودم که خبر گم شدن اش آمد و خبر ......
به حميد رضا رحيمی خبر دادم , منتظر بود.
".......وقناری موزون گلوی سرشارش را
نثار کرد."(۴)
بغض ترکاند.
" اين دايره بسادگی آب گرد چشمانم می گردد..(۵)"
صدای محمد با هق هق حميد درون جمجمه ام پيچيد.
"جنون رودابه ست اين سرزمين
هزار پرده فروهشته اند و می نگرند
و خاک وقتی آمخته شد
شغاد را
حتی از پشت زال برمی انگيزند."(۶)

-------------------------------------------
زيرنويس:
* تکه هايی از اين " خاطره" ۹ سال قبل درمجله ی آدينه ( ايران ) و برخی تارنما ها منتشر شد.
۱- " ... و آن که صبر و نور هديه شکم ها می کند / قبای تنگ اش را/ گشاد تر می دوزد..." - محمد مختاری , منظومه ايرانی, شرکت چاپ و اتنشارات علمی, ۱۳۶۶
۲- بخش هايی از اين گفت و شنيد ها را در کتاب بخشی از تاريخ جنبش روشنفکری ايران بخوانيد. ( جلد ۵ مسعو نقره کار, انتشارات باران , سال ۲۰۰۲)
۳- نشر افرا درکانادا مجموعه سخنرانی های مختاری را در کانادا و امريکا با عنوان " برگ گفت وشنيد" در زمستان ۱۳۷۴ چاپ کرد.
۴ و ۵ و۶ - از دفتر منظومه ايرانی